اين قلعه در 45 کيلومتري بيجار و روي يکي از کوه هاي بلند منطقه قرار دارد . موقعيت جغرافيايي اين قلعه به دو دليل از هيبت و عظمت خاص برخوردار است ؛‌ نخست آن که از يک سو به دره اي مشرف است که در قديم به دره شاهان شهرت داشت و تيعه هاي بلند و هولناک اين کوه با پرتگاه هاي مخوف و بلند ، بالا رفتن از آن و رسيدن به دژ را بسيار دشوار مي کند . از سوي ديگر ، از جنوب غربي ، جنوب شرقي و شرق نيز به پرتگاهي ديگر مشرف است . از اين رو ، ايجاد استحکامات براي اين قلعه لازم نبود . اما در سمت شمال که پشته از ارتفاع کم تري برخوردار است ، بقاياي ديواري عريض و محکم از سنگ لاشه با ملات و برج هاي نيم استوانه موجود است . دروازه قلعه در اين سمت قرار دارد . بقاياي اين حصار ياد آور ديوار هاي تخت سليمان و احتمالا به دوره ساساني تعلق دارد .
 
 در پاي پشته سنگي ، حصار هاي ديگري از قرون وسطي ، عمود بر بستر رودخانه کشيده شده است . استحکام قلعه ونشانه هاي ساختاري بنا از جمله پي هاي خانه هايي که مشهود است نيز اين گمان را تقويت مي کند که اين قلعه ساساني باشد . در سطح نيز سفال هاي دوره اسلامي ( قرن 6 و 7 ه .ق ) به چشم مي خورد . خارج از قلعه در سمت شمال غربي ، روي پشته پست تر ، بقايايي از ديواره ها و تراس بندي ها ديده مي شود . اين پشته از طريق پلکاني که از سنگ کوه تراشيده شده با اراضي مرتفع شمالي مرتبط بود .
 
 آب انباري که به ارتفاع 40/1 متر در کوه ساخته شده ، تونل با 42 پله راهرويي که آن را هم دردل کوه حفر کرده اند ، نشانه هاي ديگري از اهميت ويژه اين قلعه و آب انبار آن است .
 
 سنگ هاي تراش خورده « قم چقاي » داراي مشخصاتي نيست که بر مبناي آن بتوان زمان ساخت بناي قلعه را به دقت تعيين کرد ،‌با اين حال به احتمال قوي مي توان آن را متعلق به دوره هاي پيش از ميلاد مسيح ، مثلا دوره مانايي و ماد دانست که تا دوره هاي ساساني و اسلامي نيز مورد استفاده بود . منبع هاي ذخيره آب که توسط تونل پله داري به پايين راه مي يابد ، تا حدودي به آب انباري که در زندان سليمان وجود دارد شبيه است و نشانه ديگري از قدمت قلعه تا دوره مانايي است .
 
 روستاي قمچقاي در ?? کيلو‌متري شمال بيجار در استان کردستان و در کنار رود قمچقاي واقع شده ‌است . مردم قمچقاي و ديگر روستا هاي اطراف به زبان ترکي آذربايجاني تکلم مي‌ کنند .
 موقعيت جغرافيايي اين قلعه از هيبت و عظمت خاصي برخوردار است؛‌ از يک سو به دره‌ اي مشرف است که در قديم به دره شاهان شهرت داشت و تيغه هاي بلند و هولناک اين کوه با پرتگاه‌ هاي بلند ، بالا رفتن از آن و رسيدن به دژ را بسيار دشوار مي ‌کند .
 از سوي ديگر اين قلعه ، از جنوب غربي ، جنوب شرقي و شرق به پرتگاهي ديگر مشرف است .
 اين قلعه از سمت شمال که از ارتفاع کم‌تري برخوردار است ، بقاياي ديواري عريض و محکم از سنگ لاشه با ملات و برج‌ هاي نيم استوانه موجود است . دروازه قلعه نيز در اين سمت قرار دارد .
 
 در اين قلعه سفال‌ هايي از دوره اسلامي ( قرن ? و ? قمري ) به چشم مي‌ خورد . بيرون قلعه و در سمت شمال‌ غربي ، بقايايي از ديواره‌ ها و تراس بندي ‌ها ديده مي ‌شود . اين پشته از طريق پلکاني که از سنگ کوه تراشيده شده با اراضي مرتفع شمالي مرتبط بود .
 سنگ‌ هاي تراش خورده قلعه قمچقاي داراي مشخصاتي نيست که بر مبناي آن بتوان زمان ساخت بناي قلعه را به دقت تعيين کرد ، ‌با اين حال به احتمال قوي مي‌ توان آن را متعلق به دوره هاي پيش از ميلاد مسيح ، مثلا دوره مانايي و ماد دانست که تا دوره هاي ساساني و اسلامي نيز مورد استفاده بود .
 منبع ‌هاي ذخيره آب که توسط تونل پله داري به پايين راه مي ‌يابد‌ ، تا حدودي به آب انباري که در زندان سليمان وجود دارد شبيه است و نشانه ديگري از قدمت قلعه تا دوره مانايي است .
 
 در جهت ‌غربي‌ دژ ، مکاني‌ به‌  عمق ‌ 100متر وجود دارد که‌ با راهي‌ سخت‌ به‌ صفه‌ غربي‌ قلعه‌ منتهي‌ مي ‌شود . سازندگان‌ و بنيان‌ گذاران‌ اوليه‌ در اين‌ قسمت‌ از بنا به‌ بزرگ ترين‌ و دشوار ترين‌ کار ، يعني‌ احداث‌ ديواري‌ به‌ طول‌ تقريبي ‌ 100متر و بلندي ‌ 15 تا 20 متر با استفاده‌ از سنگ ‌هاي‌ عظيم‌ دست‌ زده ‌اند و استحکامات‌ اصلي‌ آن‌ را بنا نهاده ‌اند .
 اين ‌شيوه‌ ساخت‌ ، رايج‌ ترين‌ شيوه‌ معماري‌ دوره‌ هزاره‌ اول‌ قبل‌ از ميلاد بشمار مي ‌رود . در حاشيه‌ شمالي‌ دژ ، حفره ‌اي‌ به‌ زيبايي‌ تمام‌ تراشيده‌ شده‌ است‌ . در شمال‌ غربي ‌، پلکان‌ طويلي‌ وجود دارد که‌ سه‌ دوره‌ سکونت‌ مادها ، پارت ‌ها و اشکانيان‌ را مسلم‌ مي‌ دارد . در عصر مغول ‌، محراب‌ کوچکي‌ با چهار پلکان‌ ساخته‌ شده‌ است‌ که‌در نوع‌ خود جالب‌ توجه‌ است‌ . احداث‌ خانه‌ هاي‌ خشتي‌ و آجري‌ در حد شرقي‌ و بر روي‌ بنا هاي‌ ساساني‌ يکي‌ از کار هاي‌ خاص‌ مغولان‌ است‌ .
  کتيبه قمچقاي شاهلار دره‌سي يا دره پادشاهان – چاه هاي قلعه قمچقاي- پله‌ هاي زير زميني در محوطه قلعه در مغرب روستاي قمچقاي دره‌ي مرتفعي قرار دارد که به دره‌ي آسياب معروف است . کتيبه ‌ي قمچقاي در فاصله‌ ي يک کيلومتري مغرب اين روستا بر روي صخره‌اي به ارتفاع ده متري در دره‌ ي آسياب به خط هيراتيک ( شبيه خط هيروگليف ) نوشته شده است . در فاصله‌ي 6 کيلو‌متري مغرب اين کتيبه قلعه ‌ي عظيمي قرار دارد که حائز اهميت بسيار است . چنين به نظر مي‌رسد که سازندگان اوليه اين قلعه همان نويسندگان کتيبه‌ ي قمچقاي بوده ‌اند . رود هايي که از اطراف بنا مي ‌گذرند ، دره ‌هاي عميقي را به وجود آورده ‌اند که ارتفاع برخي قسمت هاي آن بيش از 200 متر مي ‌باشد .
 تنها راه ارتباطي قلعه با خارج ، گذرگاه باريکي است که با دست ساخته شده‌ است و يک نفر به دشواري مي‌ تواند از آن بگذرد . ‌از استحکام و موقعيت سوق‌ الجيشي قلعه چنين بر مي‌ آيد که جنگ هاي سختي در اين منطقه در مي ‌گرفته است . وسعت قلعه که بالغ بر 5000 متر‌ مربع است با مخازن متعدد آب که در سنگ بريده شده و پناهگاه زيرزميني آن که با عمق 41 پله در زير قلعه بنا شده حاکي از وجود تمدن درخشاني در اين منطقه بوده ‌است . در بين مردم منطقه ، قلعه‌ ي قمچقاي به نام قلعه ‌ي آيتوس مشهور است و حتي داستان ها و افسانه ‌هايي در مورد آيتوس سردار قلعه و جنگهايي که وي انجام داده و همچنين وضعيت داخل قلعه بر سر زبان هاست . تاکنون تحقيقات مهم باستانشناسي در مورد کتيبه و قلعه قمچقاي صورت نگرفته است ، اما برخي نظريه‌ ‌ها حاکي از آن است که خط سومريان در آغاز نيمه تصويري ( هيراتيک ) و شبيه کتيبه‌ ي قمچقاي بوده‌ است . مرحوم پروفسور زهتابي درباره خط سومريان مي ‌نويسد : « گر چه در بادي امر پيش از خط ميخي الفباي ديگري نيز که شبيه خط هيروگليف بوده ، وجود داشته ، ليکن عمر آن زياد نبوده است .
 به عقيده‌ ي دانشمندان تاريخ‌نگار خط ميخي را سومريان بعد‌ ها اختراع نموده ‌اند » . سومريان التصاقي زبان مردمان متمدني بوده‌اند که از آسياي مرکزي به بين ‌النهرين مهاجرت نموده‌ اند. مرحوم پروفسور زهتابي در اين مورد مي ‌نويسد : « سومريان و ايلاميان از طريق گذرگاه دربند به اين منطقه ( بين‌النهرين و شوش ) در آمده و به هر روي از آذربايجان عبور کرده اند . در جريان گذر آنان از آذربايجان قبايل و طوايفي از ايشان در اين ناحيه رحل اقامت افکنده و در نتيجه‌ ي هم‌جوشي و آميزش با اهالي محلي در طول قرنهاي متمادي ، اقوام گوتي و لولوبي را به وجود آورده ‌اند » . اما راجع به کتيبه ‌ي قمچقاي که در مجله‌ي اثر در شماره ‌، چنين آمده‌ است : « با توجه به اين حقيقت که قدمت کتيبه ‌ي قمچقاي از الواح سومري بيشتر است ( هزاره‌ ي چهارم ق. م ) و با توجه به در نظر گرفتن اين موضوع که اولين واضعان خط ، سومريان بوده‌ اند تصور مي‌شود که قلعه و کتيبه‌ ي قمچقاي در اصل متعلق به سومريان بوده ‌است » . محمود کردواني نيز در سال 1356 ش . به بررسي قلعه و کتيبه‌ ي قمچقاي مي ‌پردازد که در مجله‌ي بنياد فرهنگ ايران در سال 1356 چنين آمده ‌است : « وجود اين تمدن آنهم در حدود هزاره‌ي چهارم ق.م باعث اعجاب و شگفتي است ، اما موضوعي که بيش از همه چيز انسان را به تحسين وا مي ‌دارد ، وجود کتيبه‌ ي مکشوفه که با خط نيمه تصويري ( هيراتيک ) به دست اقوام و ساکنين اين قلعه نوشته شده ، گواه بر فرهنگ و تمدن مترقي اين اقوام است » . محمود کردواني در مقاله ‌اي ديگر تحت عنوان کتيبه‌ ي قمچقاي فرضيه‌ اي نو در باره‌ي منشأ خط مي‌ نويسد : « گمان مي‌ رود کتيبه‌ ي قمچقاي يک متن مذهبي باشد ، زيرا معني « خدا » ، « معبد » ، « آب » ، « رعد و برق » از برخي علائم آن به خوبي استنباط مي گردد . بعيد نيست کتيبه ، شامل نام خداياني باشد که ساکنان اين منطقه مي ‌پرستيدند .
 رو به روي کتيبه در آن سوي دره‌ي آسياب آثار يک ديوار سنگي نيز وجود دارد که گمان مي‌ رود ، پرستشگاهي مربوط به همين زمان بوده باشد » . در قلعه قمچقاي کاوش هاي فراواني توسط افراد سود‌جو صورت گرفته ؛ اگر کاوش هاي علمي توسط باستانشناسان منصف در منطقه صورت گيرد ؛ امکان دارد از قلعه‌ي قمچقاي و زمين ‌هاي اطراف آن مدارک و اسناد مهم و جالبي به دست آيد . گفتني است که در شهرستان بيجار ‌گروس ده‌ ها تپه‌ي باستاني متعلق به هزاره ‌هاي قبل از ميلاد وجود دارد . اخيرا حدود 100 شئي تاريخي توسط نيروي انتظامي بيجار در روستاي چشمه منتش از چهار نفر قاچاقچي عتيقه کشف و ضبط شد که در ميان آنها پيکره‌ي 3 پادشاه از جنس مفرغ ديده مي‌شود که بر روي تاج يکي از آنها اشکال ماه و ستاره نمايان است . بيشتر اين اشياء متعلق به هزاره ‌هاي قبل از ميلاد است . متأسفانه بدون اينکه تحقيقاتي علمي و باستانشناسي بر روي آنها صورت گيرد ، طبق معمول اشياء مربوط به هخامنشيان عنوان شده است .