پس از آن که روح بلند حافظ ( در ??? يا ??? ه .ق ) به مشعوق ازلي پيوست ، در خاک باغ مصلي که مأوا و محل گشت و تفرج او بود ، در زير سايه سرو رواني به خاک سپرده شد . ?? سال پس از وفات او يعني در سال ??? ه .ق . در زمان حکمراني ميرزا ابوالقاسم گورکاني ، شمس الدين محمد يغمايي که استاد و وزير حکمران نام برده بود ، بر فراز قبر حافظ عمارت گنبدي بنا کرد و جلوي آن حوض بزرگي ساخت که از آب رکن آباد پر مي شد .
اين بنا در اوايل قرن يازدهم هجري در زمان سلطنت شاه عباس تعمير گرديد . در زمان نادر شاه افشار نيز تعميراتي بر آرامگاه انجام گرفت . اما بنيادي ترين کار در زمان کريمخان زند بر روي آرامگاه انجام گرفت . او در سال ???? ه .ق . ساختماني اساسي بر روي آرامگاه حافظ ساخت . ساختمان او به شيوه ي بناهاي زمان زنديه داراي تالاري با چهار ستون سنگي يک پارچه بود که از طرف شمال و جنوب گشاده و در دو طرف چپ و راست آن دو اتاق ساخته شده بود به گونه اي که مقبره ي حافظ در شمال تالار قرار مي گرفت و در جنوب آن باغي بزرگ نمايان بود . اين چهارستون با ارتفاع ? متر هنوز هم در وسط تالار مقابل پله ها با نقوش رنگ باخته اما زيبا خودنمايي مي کنند . همچنين کريم خان دستور داد تا سنگي از جنس مرمر براي قبر خواجه بتراشند و پس از آماده شدن سنگ دو غزل از غزل هاي حافظ را به خط نستعليق که توسط حاج آقاسي بيگ افشار آذربايجاني نوشته شده بود ، بر روي آن حجاري کردند که اين سنگ هنوز هم بر روي قبر قرار دارد . ابعاد اين سنگ ?? *??*??? سانتي متر است . در بالاي کتيبه ي سنگي و در ميان ترنجي اين جمله نوشته شده است : " انت الباقي و کل شي هالک " .
در زير آن غزلي زيبا از حافظ در ?? سطر با مطلع  :
مژده ي وصل تو کو کز سر جان بر خيزم
طاير قدسم و از دام جهان برخيزم

و دور آن نيز غزلي ديگر با مطلع  :
اي دل غلام شاه جهان باش و شاه باش
پيوسته در حمايت لطف اله باش

نوشته شده است . همچنين در دو گوشه ي بالاي سنگ ، اين دو مصرع نوشته شده است  :
بر سر تربت ما چون گذري همت خواه
که زيارتگه رندان جهان خواهد بود

و در گوشه پائيني سنگ دو مصرع زير نوشته شده است  :
چراغ اهل معني خواجه حافظ
بجو تاريخش از خاک مصلي
که خاک مصلي به حساب ابجد بيانگر تاريخ وفات حافظ است .
پس از حکومت زنديه نيز افراد زيادي آرامگاه را تعمير و مرمت کردند که برخي از آنان عبارتند از  :
-  در سال ???? ه .ق . تهماسب ميرزا ( مؤيد ) حکمران فارس آرامگاه را تعمير و مرمت کرد .
-  در سال ???? ه .ق . مرحوم فرهاد ميرزا ( معتمدالدوله ) فرمانفرماي فارس معجري چوبي بر آرامگاه خواجه نصب کرد .
-  در سال ???? ه .ق . ملا شاه جهان زرتشتي ( اردشير ) ساکن تهران بخاطر علاقه اي که به حافظ داشت بر مزار او رفته و تفألي به ديوان حافظ مي زند که شعر زير مي آيد  :
اي صبا با ساکنان شهر يزد از ما بگو
کاي سر حق ناشناسان گوي ميدان شما

وي از اين شعر خوشش آمده و تصميم مي گيرد بقعه و بارگاه مجللي بر روي قبر حافظ بسازد . به همين منظور مشغول به کار مي شود و معجري بر فراز قبر مي سازد ولي يکي از سادات متظاهر وقت به جرم آن که چرا يک شخص زرتشتي ( گبر ) مي خواهد قبر حافظ را بسازد ، آن بنا را خراب کرد و شخص باني را از اين کار باز داشت . ( گفته شده است در آخر عصايش را به قبر حافظ مي زند و خطاب به او مي گويد : درويش مي خواستند تو را نجس کنند ، نگذاشتم ) !
هنوز آثار افتادن چوب بست ها بر روي سنگ قبر به صورت شکستگي در سنگ به چشم مي خورد .
-  در سال ???? ه .ق . شاهزاده ملک منصور ( ملقب به شعاع السلطنه )‌ والي فارس معجري آهنين بر قبر حافظ ساخت و کتيبه اي را نيز بر بالاي آن قرار داد .
-  در سال ???? خورشيدي فردي به نام دبير اعظم بهاري که استاندار فارس بود ، سردر حياط جنوبي و نارنجستان ان را سروسامان داد ، همچنين خياباني در جلو آرامگاه احداث کرد و نام آن را « خرابات » گذاشت که بعدها به گلستان تغيير نام پيدا کرد .
-  در سال ???? خورشيدي به کوشش مرحوم علي اصغر حکمت شيرازي ( وزير فرهنگ وقت ) و علي رياضي ( رئيس فرهنگ وقت ) طرح نقشه ي آرامگاه حافظ ، به شکل کنوني آن با طراحي و نظارت مهندس « آندره گدار » شرق شناس و ايران شناس بزرگ فرانسوي تهيه شد و به مرحله ي اجرا درآمد و در سال ???? به اتمام رسيد .
طبق اين نقشه در تالار ، چهار ستون وسط که در زمان زنديه احداث شده بود ، از دوطرف امتداد يافت و حافظيه به دو محوطه ،شامل باغ در جنوب، تالار و آرامگاه در شمال آن تبديل شد .
در اين ساختمان عمارت قديمي کريم خان زند به صورت تالاري درآمد که ?? متر طول دارد و به وسيله ي ?? ستون سنگي بلند نگه داشته مي شود که چهارستون يک پارچه ي کريم خاني در ميان اين ستون ها قرار دارد و ?? ستون ديگر دوتکه است که در سال ???? شمسي ساخته و نصب گرديده است .

بناي آرامگاه
آرامگاه حافظيه در مجموع ????? متر مربع مساحت دارد و داراي چهار در است : يکي جنوبي ( در ورودي اصلي ) ، دو در بزرگ و کوچک در سمت غرب و يک در ، که در ضلع شمال شرقي به گلخانه گشوده مي شود . بناي آرامگاه به دو صحن شمالي و جنوبي تقسيم شده است که حد فاصل دو صحن با دو رديف پلکان سنگي که به تالاري ?? متري مي رسد ، از يکديگر جدا شده اند . ( که با انجام برنامه هاي توسعه ي ارامگاه که خوشبختانه در دست انجام است ، اين ويژگي ها دگرگون خواهد گشت . )

صحن ( حياط ) جنوبي :
اين حياط که نسبت به کف تالار ?? پله ، قريب ? متر گودتر است ، به ابعاد ?? * ??? متر است . در وسط حياط باغچه ي باريک بلوار مانندي است به عرض ? متر که در آن چمن و گل کاشته مي شود . در طرفين اين بلوار ، دو راهرو به عرض ? متر است که به رفت و آمد اختصاص دارد . در اطراف دو راهرو ، دو باغچه است به ابعاد ??* ?? متر که اطراف آنها سرو وکاج کاشته اند و در وسط هر يک از اين دو باغچه ، يک حوض مستطيلي به ابعاد ?* ?? متر ساخته شده است . طرفين اين دو باغچه راهرويي است به عرض ? متر که براي استراحت و رفت و آمد احداث شده اند . در مشرق و مغرب حياط دو نارنجستان است که هر يک به ابعاد ??* ?? متر است . اين نارنجستان ها علاوه بر آن که پيوسته سبز و خرم اند ، در فصل بهار که غرق بهار نارنج مي شوند ، فضاي حافظيه را معطر مي سازند .
در سه طرف حياط جنوبي آرامگاه ديوارهاي اجري مرتفعي است، منتها قسمتي از وسط ديوار جنوبي را برداشته و نرده هاي اهني نصب کرده اند و در وسط آن ، در ورودي به حافظيه قرار دارد که با سه پله به خيابان گلستان متصل مي شود .

تالار حافظيه:
همان گونه که توضيح داده شد ، اين تالار از ساختمان هاي دوره ي زنديه است که سابقاً در وسط ، تالاري با چهار ستون و هر طرف آن تالار ، چهار اتاق بوده است که در تعميرات اخير اتاق ها را برداشته اند و تالار فعلي به طول ?? متر و عرض ? متر با ?? ستون سنگي به ارتفاع ? متر به وجود امده است .
شکل اين تالار تلفيقي از معماري هخامنشي و زنديه را در خود دارد .
در طرفين تالار ( مشرق و مغرب آن ) دو اتاق ساخته شده که يکي دفتر آرامگاه است و ديگري را سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري در اختيار دارد . در پيشاني اين دو اتاق ( سه بيت بر پيشاني ديوار شرقي و سه بيت بر پيشاني ديوار غربي ) يکي ديگر از غزل هاي حافظ را به خط نستعليق بر روي سنگ مرمر نوشته و نصب کرده اند . مطلع اين غزل عبارت است از  :
روضه ي خلدبرين خلوت درويشان است
مايه ي محتشمي خدمت درويشان است

همچنين بر پيشاني نماي خارجي تالار و رو به سمت باغ ورودي ( صحن جنوبي ) غزل  :
گلعذاري ز گلستان جهان ما را بس
زين چمن سايه ي آن سرو روان ما را بس

وبر پيشاني نماي ديگر و به سمت مقبره ، غزل  :
چو بشنوي سخن اهل دل مگو که خطاست
سخن شناس نه اي دلبرا خطا اينجاست
نصب شده است .

صحن ( حياط) شمالي  :
صحن شمالي حافظيه به ابعاد ??* ?? متر است که سابقاً قبرستان عمومي بوده است . در وسط صحن ، قبر خواجه قرار دارد که با داشتن پنج پله ، قريب يک متر از کف صحن مرتفع تر است .
سنگ مرمري که کريمخان زند بر روي مزار حافظ گذاشته ، هنوز با زيبايي و به همان حال باقي است .
بالاي قبر گنبدي است که به وسيله ي هشت ستون سنگي يکپارچه ي پنج متري و به شکل ستون هاي کريمخان نگهداري مي شود . سطح خارجي گنبد به وسيله ي ورق هاي مس ، ترک ترکي ، مانند کلاه قلندران و درويشان پوشيده شده و سقف گنبد با کاشي هاي رنگين معرق ، تزئين شده است . دور تا دور زير سقف ابياتي با خط ثلث روي کاشي نوشته شده است . بر روي اين کتيبه ها غزلي زيبا از حافظ با مطلع  :
حجاب چهره ي جان مي شود غبار تنم
خوشا دمي که از اين چهره پرده برفکنم
نقش بسته است .
در جنوب صحن دو حوض آب بزرگ و مستطيل شکل ( در شرق و غرب ) قرار دارد که منبع آب حوض هاي بزرگ باغ ورودي در صحن جنوبي است و هر يک به وسيله ي دو باغچه با درختان نارنج ، محصور شده است . دورتا دور صحن نيز باغچه هايي است که در آن ها کاج ، سرو و نارنج کاشته شده و چمن کاري شده است .
در سمت شرقي صحن ، ديواري بلند است که پشت آن آرامگاه هاي خصوصي خانواده ي فربد و آرامگاه معدل ( محل کنوني دفتر انجمن دوستداران حافظ ) واقع شده است .
بر پيشاني اين ديوار غزل  :
مزرع سبز فلک ديدم و داس مه نو
يادم از کشته ي خويش آمد و هنگام درو

و غزل  :
عيب رندان مکن اي زاهد پاکيزه سرشت
که گناه دگري بر تو نخواهند نوشت

با خط زيباي ثلث بر روي کتيبه هايي نصب شده است .
در سمت شمالي صحن حافظيه ، در وسط ، عمارت کتابخانه است که مرکز حافظ شناسي در آن قرار دارد . سمت غرب کتابخانه ، چايخانه ي سنتي و در قسمت شرق آن نيز غرفه ي فروش کتاب هاي ميراث فرهنگي است .
بر سر در چايخانه کتيبه اي با خط نستعليق و بيت  :
رواق منظر چشم من آشيانه ي تست
کرم نما و فرود آ که خانه خانه ي تست

و در سراسر پيشاني ديوار شمالي صحن ، غزل  :
سحرم هاتف ميخانه به دولت خواهي
گفت باز آي که ديرينه ي اين درگاهي

با خط زيباي ثلث به چشم مي خورد .
سمت غربي صحن شمالي نيز ديواري است با غرفه ها و آرمگاه هاي خصوصي که بر پيشاني آن نيز غزل  :
بيا که قصر امل سخت سست بنياد است
بيار باده که بنياد عمر بر باد است

جلوه گري مي کند .
در اين سمت نيز مقبره ها و آرامگاه هايي وجود دارد که مهمترين آنها مقبره الشعرا است و مابقي شامل  :
آرامگاه خانوادگي ناصرالدين سالار ، آرامگاه ضياء الدين فيلي ، آرامگاه خانوادگي فريدون توللي ( شاعر ) ، آرامگاه خانوادگي اسدالله عرب شيباني ، آرامگاه خانوادگي خاندان طباطبائي کازروني و آرامگاه خانوادگي خاندان قوام الملک شيرازي است که سردر مرتفعي دارد .
پشت مقبره خاندان قوام ( در سمت غرب مجموعه ي حافظيه ) نيز حياط کوچکي است که در سمت مغرب آن چند مقبره شخصي متعلق به خانواده هاي مؤيدالملک قوامي ، صاحب ديواني ، فصيحي و… است .
در وسط اين محوطه کوچک و زيبا حوضي کوچک و نسبتاً عميق قرار دارد . اين قسمت اکنون به کلاس هاي بخش آموزش مرکز حافظ شناسي اختصاص يافته است .
در مقبره الشعرا ( که با دري کوچک و آهني به فضاي بزرگ و چمن کاري شده منتهي مي شود ) جمعي از شاعران ، نويسندگان ، عالمان ، استادان دانشگاه و هنرمندان آرميده اند که مشهورترين آنان عبارتند از : دکتر لطفعلي صورتگر ( شاعر ، ????-???? شمسي ) ، دکتر مهدي حميدي شيرازي ( شاعر و استد دانشگاه ????-???? شمسي ) رسول پرويزي ( نويسنده و داستان نويس، وفات ???? شمسي ) استاد جواد مصلح ( فيلسوف فرزانه ، ???? -???? شمسي ) استاد محمد خليل رجايي ( استاد حکمت و ادب ، وفات ???? شمسي ) دکتر عبدالوهاب نوراني وصال ( استاد دانشگاه ????-???? شمسي ) استاد دکتر علي محمد مژده ( استاد فرزانه ي ادبيات دانشگاه ، وفات ???? شمسي ) استاد حميد ديرين ( مؤسس و رئيس انجمن خوشنويسان فارس ،????-???? شمسي ) استاد نورالدين رضوي سروستاني ( از بزرگان آواز و موسيقي اصيل ايراني ،????-???? شمسي) آيت اله العظمي شيخ محمد باقر شهيد رابع مجتهد اصطهباناتي ( سرحلقه ي آزادي خواهان فارس، شهادت ???? شمسي ) دکتر سيد ابوطالب فنائي ( نويسنده ، مترجم و شاعر ، ????-???? شمسي ) و… همچنين دورتادور ديواره ي صحن شمالي با آجرنماها و طرح هاي شمسه گونه و غرفه هايي با درهاي چوبي که شکل گل هاي نيلوفر را در نقش خود جاي داده اند به زيبايي صحن جلوه اي دو چندان مي دهد . خطوط ثلث کتيبه ها و کتيبه ي نستعليق تاريخ بنا را هنرمند و خطاط فقيد شادروان اميرالکتاب ملک الکلامي نوشته است .
در قسمت شمالي کف صحن و در کنار آرامگاه حافظ نيز چندين سنگ قبر ديده مي شود که مهم ترين آنها متعلق به شيخ محمد اهلي شيرازي ( شاعر معروف و صاحب کتاب مشهور سحر حلال متوفي به سال ??? ه .ق . ) ، محمد نصيري الحسيني ملقب به فرصت الدوله شيرازي ( شاعر ، ????-???? ه .ق . ) ، قطب العارفين آقامحمدهاشم ذهبي شيرازي ( از اقطاب سلسه ي ذهبيه ، متوفي به سال ???? ه .ق . ) و حاج ملاعلي سمناني ( عالم و عارف بزرگ ) است .
در جلوي کتابخانه نيز مقبره حاج سيد محمدعلي کازروني شيرازي ( از مجتهدان فارس ) شيخ محمد مهدي کجوري ( از مجتهدان برجسته ) شيخ محمدحسن کجوري و سيد محمدرضا مجدالعلما ( دستغيب ) ديده مي شود . همچنين محل کنوني کتابخانه ، مقبره قاسم خان ، والي فارس بوده است .

نماد شناسي بنا
بر سر تربت ما چون گذري همت خواه که زيارتگه رندان جهان خواهد بود
بناي آرامگاه حافظ را علاوه بر سبک و سياق ظاهري معماري اش ، مي توان از منظري عرفاني و معنوي نيز کاويد که از نظر نماد شناسي قابل تأمل است . بناي آرامگاه در مقابل خياباني قرار گرفته است . خيابان مي تواند نمايي از اسارت در جهاني صنعتي باشد که تا زماني که در آن زنداني هستيم نمي توانيم به تفکرات حافظ پي ببريم ، هم چنان که وقتي در خيابان ايستاده ايم ، آرامگاه را نمي توانيم ببينيم . صحن جنوبي آرامگاه جلوه اي از عالم ملک و اسارت در هواهاي نفساني است . هر قدر که از در ورودي دورتر و به پله هاي ايوان نزديک تر مي شويم ، از قيد تعلقات دنياي مادي هم رهاتر مي شويم . از صحن جنوبي با گذر از دو رديف پلکان سنگي به ايوان مي رسيم که هر رديف آن از ? پله تشکيل شده است . ? عدد افلاک است و در ادبيات و عرفان ايراني بسيار مقدس .
از پله ها که بالا مي رويم ، خود مي تواند بيانگر نوعي معراج و کنده شدن از عالم ملک به قصد سير در عالم ملکوت باشد . در اين سير ، کم کم بناي مقبره مانند خورشيد درخشاني که طلوع مي کند نمايان مي شود .
ايوان بيانگر عالم ملکوت است . اينجاست که حجاب ها به کناري مي روند و حقيقت ( مقبره ) آشکار مي شود . پس از آشکاري حقيقت ، فرود از پله ها نمايانگر تعظيم در برابر اين آفتاب خوبان است .
صحن شمالي ، عالم ملکوت را تداعي مي کند که در آن سرانجام به ساحت حقيقت دست مي يابيم ، جايي که هشت در ورود و خروج دارد و هر کسي از ظن خود يار آن مي شود . هشت ستون مقبره ،هم مي تواند نشاني از هشت در بهشت باشد و هم يادآور قرن هشتم هجري که حافظ در آن مي زيسته است .
نماي دروني سقف با رنگ هايي تزئين شده که مي تواند نمود هاي عرفاني داشته باشد :
آبي فيروزه اي نماد بهشت ، قرمز ارغواني نشان شراب ازلي ، سفيد و سياه نماد شب و روز و گذر زمان و قهوه اي سوخته نماد خاک است .
نماي بيروني گنبد ، هم نمودي از آسمان است و هم ترک ترکي و به شکل کلاه قلندران و تاج درويشان .
وقتي اين همه مفاهيم بلند پايه در فرهنگ و عرفان ايراني اسلامي ، در هم آميخته مي شود ، آرامگاه شخصيتي را مي سازد که خود نيز نمونه کامل يک رند عارف حقيقت جوي ايراني است ، به يقين اين مکان مقدس آرامگاه دل ها و زيارت گاه رندان جهان هست و خواهد بود .

طراح آرامگاه
يکي از شرق شناسان بزرگي که همواره به تاريخ و تمدن و هنر ايران عشق مي ورزيد ، آندره گدار فرانسوي بود . او که فارغ التحصيل دانشکده هنرهاي زيباي پاريس بود ، به سال ???? هجري شمسي به دعوت دولت وقت و به منظور سامان دهي اداره کل باستان شناسي و نگهداري و مرمت بناهاي تاريخي به ايران آمد . وي در طي ?? سال اقامت در ايران ( مديريت اداره کل عتيقات و رياست دانشکده هنرهاي زيباي تهران ) از اغلب آثار تاريخي ايران بازديد کرد و ضمن تهيه ي فهرستي ازآن ها، اقداماتي در جهت حفظ و نگهداري و مرمت اين آثار معمول داشت .
آندره گدار در جنگ جهاني دوم به هنگام اشغال فرانسه توسط نازي ها به نمايندگي کميته ي ملي فرانسه در ايران برگزيده شد و نشريه ي فرانسه ي آزاد را در تهران منتشر کرد . او از سال ???? به بعد به منظور شناساندن آثار تاريخي ايران به جهانيان ، با همکاري همسرش بانو يدا گدار و عده اي از محققان و دانشمندان ايراني به انتشار جزواتي سالانه به زبان فرانسه به نام آثار ايران دست زد و در هشت جزوه با دقت و وسواس فراون با ذکر جزئيات هنر ايران و ارائه ي طرح و نقشه ي بناها به معرفي يکايک اين آثار همت گماشت . ساخت و تکميل بناي حافظيه به شکل امروزي يکي از کارهاي بسيار زيبا و ماندگار وي است که با الهام از معماري اصيل ايراني و با تکيه بر ذوق و هنر استادکاران هنرمند با نظارت وي به اتمام رسيد .