مسجد جامع عتيق يا مسجد جمعه يا مسجد جامع يا مسجد آدينه ، از کهن ترين مساجد قديمي شيراز است که در مشرق شاهچراغ قرار دارد و از داخل حياط شاهچراغ از طريق بازار نوساز ، راهي به آن وجود دارد .

اين مسجد دو ايواني در سال 281 ه.ق. به دستور عمرو ليث صفاري ساخته شد . ساختمان مسجد که اولين هسته تاريخي شهر شيراز است مشتمل بر بنايي مرتفع است که داراي چندين حجره و شبستان است و برخي قسمت هاي آن دو طبقه مي باشد . اين مسجد داراي 6 درب ورودي و خروجي بوده است . يک درب در ضلع شمالي ( رو به قبله ) ، يک درب در ضلع جنوبي ( پشت به قبله ) ، دو درب در ضلع غربي ( رو به آفتاب ) و دو درب در ضلع شرقي ( پشت به آفتاب ) .

درب ورودي ضلع شمالي به دوازده امام معروف است و کتيبه اي بر فراز آن قرار گرفته است که در دوره صفوي و در سال ( 1031 ه.ق. ) به خط علي جوهري نگاشته شده است اين کتيبه تاريخ مرمت مسجد را در سال مذکور بيان مي نمايد .

بر روي چهار کتيبه نام دوازده امام بر روي کاشي نگاشته شده و در جرز هاي دو طرف اين سر در نصب شده است . در وسط ضلع شمالي مسجد ، طاق نماي مرتفعي قرار گرفته است که در دو طرف بام آن دو گلدسته وجود دارد و سقف آن با آجر مقرنس کاري شده است . در حاشيه بالاي داخلي اين طاق نيز سوره هل اتي با خط نسخ بر روي کاشي نگاشته شده است . در انتهاي آن پلکاني است که به پشت بام و گلدسته ها ختم مي شود و در پيشاني و جلو آنها کاشي کاري شده است و روي آنها با خط نسخ آيات قرآني نگاشته شده است .

در ضلع غربي اين طاق نما ، دالان درب دوازده امام ( درب شمالي ) و پنج طاق نما قرار گرفته است و در پشت اين دالان و طاق نما ها ، شبستان کوچکي قرار گرفته است .

در سال 1347 ه.ش. در شرق طاق نماي وسطي ، شبستاني بزرگ به طول 30 متر و عرض 17 متر با 5 در آهني مشبک و محرابي از سنگ مرمر عالي و ازاره هايي تا ارتفاع يک و نيم متر با سنگ مرمر ساخته شده است . قسمتي از اين شبستان دو طبقه است و عرض آن نيز 5.5 متر مي باشد .

بر روي ستون ها و بدنه اين شبستان کاشي کاري شده و بر روي کاشي ها ، آيات قرآني ، احاديث و تصاوير گل و بته و خطوط اسليمي نقش بسته است . در حاشيه بالايي آن نيز سوره هل اتي به خط نسخ بر روي کاشي نگاشته شده است .

ضلع جنوبي مسجد با مساحتي برابر با 1200 متر مربع ، طاق نماي بزرگي وجود دارد که به علت تخريب در حال مرمت آن مي باشند .

در درون طاق نما ، کتيبه اي قديمي با خط ثلث نگاشته شده است که بخشي از آن باقي مانده است . بر فراز در ورودي شبستان ضلع جنوبي کتيبه اي ديگر با خط ثلث پيچيده بر روي کاشي نگاشته شده است که بخشي از آن تخريب شده است . اين کتيبه در زمان شاه طهماسب اول صفوي نگاشته شده و در پايان آن تاريخ 973 ه. ق. تاريخ مرمت مسجد ، ذکر شده است .

در دو طرف شبستان دو طبقه وجود دارد که سقف آن از آجر است و در انتهاي آن نيز ، محرابي کاشي کاري شده قرار دارد که بر فراز آن به خط کوفي سوره توحيد و نام پنج تن نگاشته شده و در زير آن دو آيه قرآني به خط نسخ نگاشته شده و در پايان تاريخ 1361 ه. قيد گرديده است . سقف اين محراب با کاشي لاجوردي کاشي کاري شده است و دو طرف محراب نيز سنگ کاري شده است . در کنار اين محراب ، تاريخچه مرمت مسجد بر روي دو سنگ نقش گرديده است .

در ضلع شرقي اين شبستان کوچک ، شبستان چهل ستون قديمي با عرض 32 متر و طول 45 متر واقع شده است . سقف اين شبستان از آجر است و در آن چهل ستون مکعب با طول 2 متر و عرض 2 متر قرار گرفته است . اين شبستان چهار در دارد که به صحن گشوده مي شود . بر سر در اين شبستان کتيبه اي است که با خط ثلث پيچيده نگاشته شده است و هم اينک برخي از قسمت هاي آن تخريب شده است . اين کتيبه نيز در زمان حکومت شاه طهماسب صفوي ( 930-984 ه.ق ) نگاشته شده و بيانگر مرمت مسجد در آن تاريخ است .

در مغرب شبستان کوچک ، در قرينه با شبستان چهل ستون ، شبستان بزرگي با عرض 35 متر و طول 45 متر ساخته شده است . سقف اين شبستان آهن کوبي شده و در آن 12 ستون بتون آرمه پوشيده از سنگ مرمر قرار دارد . ازاره شبستان تا ارتفاع 3 متر از سطح زمين ، با سنگ مرمر پوشيده شده است . در اين شبستان منبري 12 پلکاني از چوب و سنگ مرمر وجود دارد . بر روي ديوار و محراب اين شبستان نيز 13 کتيبه از آيات قرآني و احاديث با خط ثلث و نسخ بر روي کاشي نگاشته شده است .

ضلع غربي داراي دو در است که سر در يکي از آنها ، يزدي بندي است و مقرنس کاري و کاشي کاري و معرق کاري شده است . اين در که يکي از در هاي مهم مسجد است ، بوسيله اداره باستان شناسي فارس مرمت شده است . بر فراز اين در کتيبه اي است که آيات قرآني بر روي آن با قلم درشت و به خط ثلث عالي بر روي کاشي نگاشته شده است و تاريخ (1027 ه.) در پايان آن قيد گرديده است . در نزديکي و در امتداد همين کتيبه ، کتيبه اي ديگر است که قسمتي از آن باقي مانده و تاريخ 1026 ه.ق. در آن قيد گرديده است که بيانگر تاريخ مرمت بنا در زمان حکومت شاه عباس کبير ( 996-1038 ه.ق ) مي باشد .
اين در ، در شبستان بزرگ جديد ضلع جنوبي گشوده مي شود .
در ضلع غربي اين مسجد ده طاق نما وجود دارد و در پشت آنها نيز شبستان کوچکي قرار گرفته است . در يکي از اين طاق نما ها دالان در ورودي است .

در ضلع شرقي مسجد نيز طاق نماي بزرگي قرار دارد که در پيشاني آن اندکي کاشي کاري شده است و هم اينک نيز مورد مرمت قرار گرفته است . در شمال اين طاق نما ، چهار طاق نماي کوچک است و يک راه پله که در زاويه آن يکي از در هاي مسجد قرار گرفته است . در ضلع جنوبي طاق نما نيز ، چهار طاق نماي کوچک است که يکي از اين طاق نما ها دالان در دوم ضلع شرقي مسجد است و يکي ديگر از اين طاق نما ها در شبستاني است که در زاويه جنوب شرقي مسجد قرار گرفته است .

صحن مسجد با مساحت 1672 متر مربع با سنگ هاي مرمر مفروش بوده و در دالان هاي ورودي مسجد چندين سنگاب وجود داشته که هميشه پر آب بوده تا موقع ورود اشخاص به مسجد ، ابتدا پاي خود را بشويند و وضو بگيرند و پس از آن وارد صحن شوند . هم اينک يکي از اين سنگاب ها که قطر داخلي آن نزديک به يک متر است و ناحيه خارجي آن دوازده ضلعي است ، هم چنين در اطراف آن نقش و نگار هايي وجود ادرد و گرداگرد آن آيات قرآني و اسلامي نگاشته شده است .

در جلو پلکان ورودي موزه پارس نصب شده است . البته خطوط و نقوش اين سنگاب به جهت تأثير آب ، کاملا مشخص نيست . هم اينک نيز سه نمونه از اين سنگاب ها در ابتداي صحن همانند نمونه پيشين آن به صورت دروازده ضلعي موجود است .

در وسط صحن مسجد ، بنايي مکعب شکل از گچ و سنگ ساخته شده است که نزديک به يک متر از سطح زمين بلندتر است و گرداگرد آن را ايواني به عرض دو متر فرا گرفته است . اين بنا که در سال 752 ه.ق به دستور شاه شيخ ابواسحاق اينجو حاکم فارس ، ساخته شده ، دارالمصحف ، بيت المصحف ، خدايخانه و يا خداخانه خوانده مي شود و اين بدان جهت است که در اين مکان علاوه بر قرآن هايي تاريخي به خط اميرالمؤمنين علي (ع) ، امام حسن (ع) ، امام صادق (ع) و چند تن از صحابه پيامبر و تابعين او نگاهداري مي شده است . محل تلاوت قرآن نيز بوده است . همچنين در اين مکان قرآني به خط عثمان خليفه سوم وجود داشته که چندين قطره خون وي ، به هنگام قتلش بر روي آن ريخته است و به همين جهت برخي اين مکان را قبر عثمان يا دفتر عثمان نيز خوانده اند .
هم اينک برخي از قرآن هاي مذکور در موزه پارس نگاهداري مي شود .

خدايخانه ( دارالمصحف )
در ميان صحن مسجد ، اتاق مکعب گونه اي است که دور تا دور آن را ايواني به پهناي دو متر فرا گرفته است . اين اتاق به نام خدايخانه و بيت المصحف ناميده مي شود . در چهار گوشه بيروني آن چهار ستون گرد و مناره مانند قرار گرفته است . سقف ايوان هاي شرقي و غربي آن هر يک به وسيله چهار ستون و سقف ايوان هاي شمالي و جنوبي آن به وسيله دو ستون سنگي پابرجا شده اند .
عمارت خدايخانه و ايوان هاي آن ، داراي 12 متر طول و 10 متر عرض است و مساحت اتاقي که در وسط آن قرار گرفته است به ابعاد 8 متر طول و 6 متر عرض مي باشد که از سنگ و گچ ساخته شده است . در ضلع شرقي و غربي اين اتاق ، دو سنگ مشبک قرار دارد و در دو ضلع جنوبي و شمالي آن ، هر کدام يک در ورودي است که بر روي در ضلع شمالي خاتم کاري صورت گرفته است .

در چهار گوشه خدايخانه ، چهار ستون مدور مغازه مانندي وجود دارد که نماي بيروني آن از سنگ هاي مکعب شکل آجر مانندي است که لابه لاي آن سنگ هاي رنگين به کار رفته و با گچ نصب شده است . روي سنگ هاي ازاره پايين نيز نقش و نگار هايي ديده مي شود .

سقف ايوان هاي شرقي و غربي آن به وسيله چهار ستون نگاهداري مي شود که سر ستون هاي آن به شکل مقرنس کاري ، حجاري شده است . بر فراز هر يک از اين ستون ها ، قطعه سنگي است که به شکل محراب در آورده و داخل آن خالي شده است و خطوط اسليمي و گل و بته بر آن نقش شده است .

سقف ايوان هاي شمالي و جنوبي خدايخانه نيز به وسيله دو ستون مدور نگاه داري مي شود . معماري اين بنا مانند خانه کعبه است اما گرداگرد خدايخانه ، ايواني به عرض دو متر ساخته شده است تا اتاق را از گرما حفظ نمايد . در لبه بالاي ناحيه داخلي ايوان ها ، کتيبه اي با قلم درشت در زمان شاه ابواسحاق به خط ثلث عالي به قلم يحيي الجمالي الصوفي بر روي سنگ هاي يک پارچه و با عرض يک متر نگاشته شده و آن نقر شده است به گونه اي که خطوط آن کتيبه برجسته شده و لابه لاي اين خطوط با کاشي هاي آبي ، معرق پر شده است . اين کتيبه گرداگرد نماي خارجي و مناره ها را پوشانده است ( طول کتيبه ) خدايخانه هم اينک مورد مرمت مي باشد . مسجد جامع عتيق با مرور زمان و در اثر زلزله هاي متعدد در دوره هاي متعدد رو به ويراني نهاده که تاکنون نيز چندين بار مرمت شده است .

تاريخچه مرمت اين مسجد با توجه به کتيبه هاي موجود عبارت است از :
1. در سال 973 ه.ق. در زمان حکومت شاه طهماسب اول صفوي .
2. در سال 1026 ه.ق. و 1027 ه.ق. در زمان حکومت شاه عباس کبير .
3. در سال 1092 ه.ق. در زمان سلطنت شاه سليمان صفوي .
4. در سال 1318 ه.ش. از جانب اداره باستان شناسي فارس .

خدايخانه نيز پس از تخريب و از بين رفتن برخي از کتيبه هايش ، از جانب اداره باستان شناسي فارس و با همياري واجد کاتب ، سيد آقا بزرگ نسابه ، صرافت ، رحيم صميم ، سيد هاشم ، در سال 1326 ه.ش. کاملا مرمت شد .
اين مسجد در ديماه 1310 با شماره 72 به ثبت تاريخي رسيده است .

شبستان اصلي و نوساز مسجد
در مغرب سردر جنوبي ، شبستان بزرگ و جديدي ساخته شده است . اين شبستان داراي يک منبر دوازده پله اي از جنس آهن و سنگ مرمر است . محراب زيباي آن نيز در سمت راست منبر قرار دارد . روي ديوار ها و محراب آن ?? آيه و احاديث نبوي بر روي کاشي با خط ثلث و نسخ نوشته شده است .