سراي سعد السلطنه يکي از کاروانسراهاي درون شهري دوره قاجاريه است که به عنوان يک سراي بازرگاني در محدوده بافت تاريخي فرهنگي قزوين واقع شده است . کاروانسراي سعدالسلطنه بزرگترين کاروانسراي سرپوشيده جهان و بزرگترين کاروانسراي درون شهري ايران و يکي از معدود کاروانسرا هاي ايران است که داراي چندين حمام ، سرا ، تيمچه ، شترخان ، راسته ، چهارسوق ، مسجد ، چايخانه و ... است .

آدرس کاروانسراي سعدالسلطنه : استان قزوين ، شهر قزوين ، خيابان امام خميني فعلي ، پهلوي سابق ، رشت اسبق
کاروانسراي سعدالسلطنه ابتدا در تاريخ ????/??/?? با شماره ثبت ملي ???? در زير مجموعه بازار قزوين در فهرست آثار ملي ايران قرار گرفت ، سپس در مورخ ????/??/?? با شماره ???? به صورت مجزا به نام کاروانسراي سعدالسلطنه ثبت و بعدها گرمابه سعديه با شماره ????? در تاريخ ????/??/?? ثبت ملي و از کاروانسرا منفک گرديد .

نام هاي ديگر : سراي سعادت ، سراي سعديه ، بازارچه سعدالسلطنه

پيرامون نام (وجه تسميه) و دوران و باني اثر:
برخي مي گويند چون مجموعه کاروانسرا در محل ميدان چوگان دوران صفويه ( کاخ باغ سعادت ، ميدان سعادت ) بنا شده بود به آن سراي سعادت مي گفتند . محمد باقرخان سعدالسلطنه اصفهاني حاکم وقت شهر قزوين در اواخر دوران سلطنت ناصرالدين شاه قاجار ( سال ???? ه ق ) با توجه به مراودات اقتصادي فراوان ايران با روسيه و ترکيه ، دستور داد کاروانسرايي در زميني به مساحت ??? هکتار با حدود ??? حجره در شهر قزوين بنا کنند و لقب خويش را بر روي آن نهاد و کاروانسراي سعدالسلطنه بعد از حدود دو سال با همت دو معمار اصفهاني و دو معمار قزويني يعني در سال ???? ه ق به بهره برداري رسيد .

پيشينه و تاريخچه :
کاروانسراي سعدالسلطنه ( سراي سعادت ) تا قبل از جنگ جهاني اول ، مرکز تجارت و فعاليت بازرگاني شهر محسوب مي شد که بعد از تغييرات سياسي حکومت روسيه ، موقعيت خود را به عنوان پل ارتباطي ، بازرگاني بين اروپا و آسيا از دست داد و حيات اقتصادي خود را به صورت نيمه فعال ادامه داد . برخي از حجره هاي کاروانسراي سعدالسلطنه ( سراي سعادت ) به صورت غرفه هاي تجاري مستقل اداره مي شد و برخي نيز به صورت انبار و قسمتي از کاروانسراي سعدالسلطنه ( سراي سعادت ) تبديل به کارخانه آرد سلامت و کارخانه توليد کشمش شد و قسمت هاي ديگر تبديل به کارگاه هاي توليدي کفش ، فرشبافي ، چوب بري و ... مورد استفاده قرار گرفت و اين باعث شد اين اواخر مردم آنجا را « بازار چوب » بنامند . شنيده ميشد که بازار هاي صنايع چوب قزوين به محض ورشکستگي کاروانسراي سعدالسلطنه ( سراي سعادت ) را به آتش مي کشيدند .

نکته اول : قبل از جنگ جهاني اول قسمتي که براي توقف شتردار ها تعبيه شده بود با آمدن قشون روس در جنگ جهاني اول ، نخست چند واحد از نظاميان روس در اين کاروانسرا اسکان يافتند . پس از روسها ، انگليس ها يکي از دو کاروانسرا را با مخزن خواروبار و ديگري را محل خوراک چهارپايان قواي خود قرار دادند . پس از مدتي متروک ماندن ، توسط بلديه يکي از کاروانسرا ها به اصطبل و ديگري به انبار قند و شکر اختصاص داده شد .
خلاصه سراي شترخان رو به ويراني نهاد و متروکه شد ، فضا هاي بيروني ( حياط هاي مرکزي ) و تعدادي از فضاهاي اندروني بدون متولي رها شدند . در نهايت امر در سال ???? تنها ?? واحد تجاري در کاروانسراي سعدالسلطنه ( سراي سعادت ) داير بود و خريد حجره ها توسط سازمان ميراث فرهنگي شروع شد ، مالکين اصلي کاروانسرا آقايان موذني ، اردکاني ، ملک زاده ، فرج اللهي و ... بودند و تا سال ?? تمامي سرقفلي ها از اين اشخاص با حدود ? ميليارد اعتبار خريداري شد . و تفاهم نامه اي بين سازمان نوسازي و بهسازي شهرداري قزوين و صندوق احياء و بهره برداري از اماکن تاريخي و فرهنگي منعقد گرديد و مقرر شد ؛ سازمان ، کاروانسراي سعدالسلطنه ( سراي سعادت ) را تا پايان سال ???? آماده بهره برداري کند و تمهيدات لازم براي ارسال آن جهت ثبت جهاني انديشيده شود .

مشخصات معماري کاروانسراي سعدالسلطنه ( سراي سعادت ) :
ورودي اصلي کاروانسراي سعدالسلطنه از خيابان امام خميني ( رشت سابق و پهلوي سابق تر ) است که ? طاق نما در طرفين داشته و سقف آن نورگير ندارد و به صورت عرقچين ساخته شده است و خيابان را به حياط اصلي سراي سعدالسلطنه متصل مي سازد .

نکته ? : کاروانسراي سعدالسلطنه داراي ? حياط اصلي است .
حياط اصلي که بزرگترين حياط کاروانسرا است ، حياط سعدالسلطنه با ???? متر مربع که???? متر مربع آن فضاي حياط و باقي ، فضاي بسته و نيمه باز را تشکيل مي دهند و در چهار جانب آن حجرات يک طبقه که از کف حياط سعدالسلطنه يک متر فاصله دارند ساخته شده است ، حياط سعدالسلطنه ? ايواني است و آجرکاري آن به شيوه خفته راسته بوده و سقف ايوان ها داراي تزئين رسمي بندي است . درهاي حجره هاي حياط سعدالسلطنه کاروانسرا برخي ارسي است و برخي شرقي و غربي از جنس چوب و تزئينات آجر کاري ساده اي در رو بنا داشته و در داخل نيز داراي سقف هاي گنبدي و گاه طاق نما هاي به صورت طاقچه در طرفين و نورگير هايي در سقف بوده و ديوار ها روکش گچ داشته و کف حياط سعدالسلطنه کاروانسرا بدون پوشش و خاکي است .

البته کف ايوان ها و راهرو هاي جلوي حجره ها سنگ فرش شده و در تقاطع ضلع هاي چهارگانه حجره دو گوشه ساخته شده است . طاق نماي حجرات تزئيني ساده داشته و کف آنها موازئيک بوده .

نکته ? : در غرب حياط سعدالسلطنه کاروانسرا حياطي وجود دارد ، به نام حياط نگارالسلطنه که ???? مترمربع مساحت دارد که ??? مترمربع آن فضاي حياط و باقي فضاي بسته و نيمه باز مي باشد که داراي دو حجره و دو انبار بسيار بزرگ است و در آن از سمت غرب به راسته وزير باز مي شود .

نکته ? : شرق حياط سعدالسلطنه حياطي است موسوم به سعديه ، با مساحت ???? مترمربع که ??? متر مربع آن حياط است . دو ايوان در شمال و جنوب حياط با تزئين آجرکاري و کاشيکاري ديده مي شود در ضلع شمال شرقي حياط سعديه کاروانسراي سعدالسلطنه راهرويي با سقف گنبد دار که يکي بزرگ در وسط و دو سقف عرقچين کوچکتر قرار دارد که داراي ارسي هاي زيبايي بوده و سقف اين بخش ترکيب آجر و کاشي به اشکال هندسي است که با چند پله راه به خيابان اصلي يعني همان خيابان رشت دارد . درب اين حياط چوبي با روکش فلزي و گل ميخ هاي تزئيني است . شايان ذکر است يک در ديگر حجره هاي حياط سعدالسلطنه ، به اين حياط باز مي شود . در پشت حجره هاي شرقي انبار بزرگ ستون داري نيز قرار دارد . در مجموع اين حياط ?? حجره دارد .

درب گرمابه سعديه در شمال شرقي همين حياط است . گرمابه سعديه کاروانسراي سعدالسلطنه ، بعد از گذر از درب ورودي حمام و چرخش ?? درجه به راهروي ?? متري در زير حجره ها تعبيه شده است . اين راهرو داراي طاق آهنگ بوده و از عناصر منحصر به فرد اين گرمابه است . راهروي مذکور توسط يک پيش فضاي مربع شکل به سربنيه مي رسد . سربنيه داراي طرحي به شکل هشت نگيني بوده که از سمت شمال به فضاي چهارحوض راه داشته .

نکته ? : گرمابه سعديه کاروانسراي سعدالسلطنه ، اين فضا و همچنين سربنيه توسط طاق و تويزه پوشيده شده بودند . گرمخانه در جنوب سربنيه قرار گرفته و شکل مربع مرکزي با گنبدي برفراز خود و دو فضاي ديگر درجانب شرق و غرب بوده که مجموعا يک فضاي مستطيل شکل را تشکيل مي دادند . فضا هاي مذکور داراي طاق و فضا هاي مرکزي داراي گنبد کوچي بوده . ابعاد اصلي حمام سعديه قزوين ????? متر در ????? متر مي باشد .

نکته ? : در جنوب حياط اصلي يعني همان حياط سعدالسلطنه کاروانسرا به زيبا ترين جاي کاروانسرا از نظر من مي رسيد ؛ چهارسوق کاروانسرا در چهار طرف آن چهار نيم گنبد قرار دارد که همگي داراي کاربندي و در کمال زيبايي مي باشند ؛ که متراژ کلي آن ???? متر مربع است .

نکته ? : کاشي هاي سقف چهارسوق کاروانسراي سعدالسلطنه را در نقش هاي هندسي به رنگ هاي گوناگون چون ؛ زرد ، فيروزه اي و ... است . ? طاق نما و مجموع سقف هاي گنبدي که يکي بسيار بزرگ و رفيع است ترکيب هشتي به وجود آورده . راهرو ضلع غرب هشتي ، ترکيب طاق و تويزه است و کلاف کشي شده و نورگير هايي با شبکه آهني داشته به بازار وزير راه ميابد در ضلع جنوب راهرو دربي با گل ميخ هاي تزئيني و سقف شبيه به ديگر بخش هاي کاروانسرا دارد يک حياط در ضلع شرق راهرو داراي طاقنماي آجري است.

نکته ? : در انتهاي جنوبي چهارسوق حياط کوچکي است با متراژ ??? مترمربع که ??? متر آن حياط است و مابقي حجره که بيشتر اين حجره ها در دست ارامنه و يا عمري هاي قزوين بوده ( سني ها ) ادامه اين محور راسته اي است شبيه راسته بازار که با طاق و تويزه پوشش شده در طرفين خود حجره هايي را دارد . در پشت اين حجره ها سمت شرق ، حياط ديگري قرار گرفته که انبار و بار انداز است . در غرب چهارسوق کاروانسراي سعدالسلطنه دالان درازي موسوم به قيصريه است که با در بزرگي به راسته وزير اتصال دارد و در شمال و جنوب آن سراسر حجرات تجاري است که داراي رسمي بندي هاي زيبايي است .

در ضلع جنوبي سراي قيصريه حياط شترخان ( بار انداز ) واقع شده که داراي فضاي وسيع ستونداري با بيش از يکصد ستون آجري است و ارتباطي مستقل جهت ورود چهار پايان از بازار سعديه دارد . حياط شترخان کاروانسراي سعدالسلطنه ???? مترمربع مساحت دارد که از اين متراژ ???? متر مربع آن به حياط اختصاص دارد . در وسط حياط شترخان حوض زيبايي به چشم مي خورد و در بزرگ ورودي آن در جانب مغرب است و به راسته وزير ، روبروي ديوار شمالي مسجد النبي باز مي شود . اين فضاي بزرگ ستون دار محل نگهداري حيوانات و حمل کالاي کاروانيان بوده که در حال حاضر با پارتيشن هايي جهت برگزاري نمايشگاه هاي مختلف تبديل به غرفه شده است .

نکته ? : در سمت شرق شتر خان حياط قهرماني با وسعت ???? متر مربع مي باشد که ??? متر مربع آن را حياط در بر گرفته است . اين حياط تنها فضايي است که ورودي مستقيم به بيرون مجموعه ندارد و داراي حجراتي دور تا دور حياط و انباري در گوشه جنوب شرقي آن مي باشد . و قبلا تجارتخانه ارامنه قزوين بوده است .

راسته وزير که راه هاي ورودي آن از خيابان اصلي ، حياط نگارالسلطنه ، سراي قيصريه و شمال به جنوب است با زير بنايي برابر ???? متر مربع در غرب کل اين مجموعه يعني کاروانسراي سعدالسلطنه قرار دارد که نقش ارتباط و معبر شهري را نيز ايفا مي کند . اين راسته از خيابان امام شروع و با کمي انحنا به غرب تا ديوار شمالي مسجد النبي امتداد پيدا مي کند و متشکل از ?? واحد ( دکان ) مي باشد . راسته وزير قبلها کارگاه ريسندگي ، بافندگي و بافت پتو بوده و در حال حاضر به صورت کامل مرمت شده است .
در جبهه غربي راسته وزير گرمابه رضوي ( شاه ) با وسعت نزديک به ???? متر مربع وجود دارد که در ورودي آن از سمت راسته بسته و در اصلي ورودي آن از سمت جلوخان مسجد النبي مي باشد .

نکته 10 : نکته جالب کاروانسراي سعدالسلطنه محل قرارگيري انبارهاست ، هيچ کدام از انبار ها راه مستقيمي به بيرون ندارد. يکي از دلايل آن ، جلوگيري از سرقت