در خصوص شعرا و بزرگان بيرجند اطلاعات اندکي در اختيار هموطنان قرار گرفته است لذا بر آن شدم اين گرانمايه هاي منطقه را بمرور معرف نمايم در اينجا شرح حالي از حکيم نزاري را به رشته تحرير مي آورم  :

حکيم سعد الدين نزارى قهستانى « ه ق 645-721 مطابق با 626-699 شمسى » از سرايندگان بزرگ نيمه دوم سده هفتم و آغاز قرن هشتم است . اغلب تذکره نويسان از او به ‏نام نزارى فوداجى بيرجندى ياد کرده ‏اند .
نزارى سه پسر به اسامى محمد ، شهنشاه و نصرت داشته است . فرزند اول او محمد مى ‏باشد که شعر نيز مى سروده و در عنفوان جوانى در گذشته است . نزارى در اشعار خود که ضمناً اعتقاد او را به بهشت جاودان مى ‏رساند ، در مورد فرزندانش چنين سروده ‏است :
مرا فضل بخشنده دين و داد
دو فرزانه فرزند شايسته داد
شهنشاه و نصرت به بخت جوان
گرامى دو شايسته مهربان
سه بودند از ايشان يکى‏از قضا
ز دارالفنا شد به دارالبقا
خداوند بر رفته رحمت کناد
به فردوس اعلاش ماوا دهاد
نزارى پيوسته مورد حسادت حسودان و معاندان و متعصبان زمان خود بوده و اغلب او رابه ملحدين نسبت مى داده ‏اند . در حالى که هر غزل او تيغى بران در برابر ملالت گران دوران و ياوه سرايان زمان بوده است . او در برابر چنين نسبت ‏هائى شعر خيام را تکرار مى ‏کرد :
کفر چو منى گزاف و آسان نبود
محکم تراز ايمان من ايمان نبود
در دهر چو من يکى و آن هم کافر
پس در همه دهر يک مسلمان نبود

يا در جاى ديگر در همين رابطه چنين گويد :
چرا ملحد همى خوانى ‏کسى را کوبه صد برهان
زقرآن و خبر کرده است اثبات مسلمانى
تو خواهى ملحدم خوان خواه مشرک
اگر ناحق نداند ، حق عليم است
بسيارى از شعرا و نويسندگان از آن جمله جامى شاعر و عارف نامدار سده نهم برخى از اشعار حافظ را متأثر از اشعار حکيم نزارى مى‏ دانند و يا به عبارت ديگر معتقدند که حافظ از شيوه نزارى پيروى کرده است .

نزارى هم عصر سعدى بوده است . در بيرجند به حقيقت يا افسانه از ديد و بازديد اين دو چنين حکايت مى ‏کنند : نزارى براى مصاحبت با سعدى رهسپار محل سکونت او مى ‏شود . سعدى از او پذيرائى شايانى مى ‏کند . نزارى از اين وضع‏ دلتنگ مى شود و به جاى چند ماه فقط چند روزى مى ‏ماند و باز مى ‏گردد . وقتى سعدى رهسپار محل سکونت نزارى مى شود ، نزارى از او به سادگى پذيرائى مى ‏کند . وقتى سعدى پس از مدتى تصميم به بازگشت مى ‏گيرد ، نزارى در شب هاى آخر از او پذيرائى شايانى مى‏ کند . آن گاه سعدى متوجه بازگشت سريع نزارى و پذيرائى معمولى از او در ايام اقامتش مى ‏شود و بر مراتب دوستى آنها افزوده مى ‏گردد .

در کتاب تاريخ آل ياسر مشهور به حسامى واعظ ، ضمن بيان هم عصرى حکيم نزارى با سعدى ، آمده است که اين دو با هم در شيراز و بيرجند صحبت داشته ‏اند . و شيخ يکى دو نوبت به عشق صحبت با او از شيراز به بيرجند آمده و ذکر او را در منظومات خود آورده است .
از تأليفات مهم حکيم به ديوان هاى زير مى‏توان اشاره کرد .
1 - سفرنامه که شرح سفر دو ساله نزارى به سال 678 ه ق به اصفهان است و شامل 1200 بيت مى ‏باشد . و بروزن مثنوى معنوى است .
2 - ادب نامه که داراى دوازده باب است و براساس شاهنامه فردوسى ، کليله و دمنه‏و ... در 50 سالگى به سال 695 ه ق تنظيم کرده است .
3 - ماجراى شب و روز که ‏در سال 699 ه ق سروده ‏و شامل 550 بيت است .

4 - مثنوى از هر و مزهر که بر وزن خسرونامه عطار و خسرو و شيرين نظامى مى باشد . و شامل 10000 بيت و در سال 700 ه ق سروده است .
5 – دستور نامه که مشهور ترين مثنوى نزارى مى‏ باشد و بروزن اسکندرنامه نظامى‏ در اوايل سال 689 ( 710 شمسى ) سروده است .

حکيم نزارى درسال 720 و يا 699 چشم از جهان بسته است . مزار او در خيابانى که به نام و افتخار او در بيرجند نامگذارى شده بالاتر از ميدان شهداء قرار دارد و محل زيارت اهل بصيرت مى ‏باشد ، واقع است .

او را در همان دوران زندگي ( حکيم ) مي ناميدند . کلمه نزاري که شاعر آن را در همه اشعارش به صورت تخلص به کار مي برد در حقيقت عنوان خانوادگي اوست که بي ترديد به سبب انتساب يا اعتقاد وي به ( المصطفي لدين الله ) مشهور به ( نزار ) امام شيعيان اسماعيلي ، بوده است . نزاري ، ادبيات و علوم متداول زمان خود را در قهستان آموخت و از عهد شباب به خدمات ديواني پرداخت . جامع ترين و دقيق ترين نسخه هاي خطي آثار وي به کتابخانه عمومي دولتي ( سالتيکف شچدرين ) در ( لنينگراد ) تعلق دارد  .
از جمله آثار نزاري مي توان به موارد ذيل اشاره نمود :
1 - کتاب قصايد .
2 - مثنوي بر وزن حديقه  .
3 - ديوان غزليات  .
4 - تـرکيبات و ترجيحـات .
5 -  مقطعات  .
6 - مثنوي با بحرهاي مختلف  .
7 - مناجات نامه .
8 - ادب نامه بر وزن شاهنامه  .
9 - نامه منظوم ( سه مورد ) .
10 - سفر نامه ( باغ نامه ) .
11 - دستور نامه بر وزن اسکندر نامه .
12 - کتاب از هرو مزهر به کليد از خسرو و شيرين .
13 – رباعيات .
14 - دستورنامه در آداب معاشرت
 .