معدن نمک چهرآباد با ارتفاع 1350 متر از سطح دريا در 75 کيلومتري غرب شهر زنجان و يک کيلومتري جنوب روستاي حمزه ‌لو قرار دارد . آن بخش از معدن که به رودخانه ‌هاي چهرآباد و نهر آجي چاي مشرف است ، داراي رگه‌ هاي بسيار غني نمک است که استخراج سنتي نمک در گذشته و بهره ‌برداري فعلي آن نيز امروزه به همين بخش محدود است .
تا سال 1372 بهره ‌برداري نمک در معدن چهرآباد به صورت سنتي و با استفاده از ابزار ‌هاي دستي انجام مي ‌شد . در سال 72 شرکت زنجان نصر ، برنده مزايده بهره ‌برداري از معدن نمک گرديد و از اين تاريخ به بعد بهره ‌برداري از معدن با استفاده از ماشين آلات مکانيکي آغاز شد .
در اولين سال بهره ‌برداري در زمستان 1372 معدن کاران هنگام باطله ‌برداري و استخراج نمک با بولدوزر ، نيم ‌تنه انساني را که ريش و موي بلند داشت ، يافتند .

اين نيم‌ تنه به دليل سالم باقي ماندن در محيط نمکي به مرد نمکي معروف شد و پس از پايان مطالعات به موزه ملي منتقل شد و تا امروز در آنجا نگهداري مي ‌شود .

پس از آگاهي از خبر کشف ، پژوهش ‌هاي باستان ‌شناختي نجات ‌بخشي در زمستان همان سال ابتدا به سرپرستي هوشنگ ثبوتي و سپس علي ‌اصغر ميرفتاح انجام شد . در نتيجه کاوش ، شماري اشياي جالب و متنوع از معدن به دست آمد . مهم ‌ترين يافته سال 1372 ، کشف پاي چپ مرد نمکي يک بود که در چکمه‌ هاي بلند قرار داشت . جنس چکمه از چرم و بلندي آن 48 سانتي ‌متر بود . با پايان گرفتن کاوش جسد و اشياي مکشوفه ، براي مطالعات و بررسي‌ هاي بيشتر به آزمايشگاه تحقيقاتي پژوهشکده مرمت انتقال يافت و تحقيقات و مطالعات آزمايشگاهي در زمينه ‌هايي از جمله آزمايش سال ‌يابي ، بررسي ‌هاي استخوان ‌شناسي با کمک تصوير برداري سي تي اسکن ، تعيين گروه خوني ، آزمايش دي. ان. اي و ... انجام شد .

نتيجه سال ‌يابي کربن 14 روي نمونه ‌هاي استخواني و پارچه ‌اي ، قدمت مرد نمکي شماره يک را 1700 سال قبل ، يعني اوايل دوره ساساني تعيين کرد . همچنين بررسي ‌هاي بيشتر نشان داد نيم ‌تنه مکشوفه مربوط به مرد ميان سالي بوده که قبل از مرگ ، ضربه شديدي بر سر و صورت او خورده است .

با وجود کشف استثنايي مرد نمکي يک در سال 1372 متاسفانه تلاش چنداني براي تعطيل کردن استخراج مکانيکي و لغو بهره ‌برداري از معدن صورت نگرفت . در پاييز 1383 معدنکاران در حين کار با بولدوزر مجدد با بقاياي اسکلت انساني مواجه شدند که به دليل کار با بولدوزر تا حد زيادي متلاشي شده بود . با جستجوي معدنکاران در ميان خاک ‌هاي آشفته ، علاوه بر جمع‌ آوري قسمت‌ هايي از بقاياي انساني تکه ‌تکه شده ، شماري اشيا به دست آمد که توسط بهره‌ بردار به اداره ميراث فرهنگي و گردشگري استان منتقل شد .

بررسي‌ هاي اوليه روي بقاياي انساني که پس از انتقال به ميراث فرهنگي ، مرد نمکي 2 نامگذاري شد نشان داد که اين بقايا متعلق به مردي ميانسال با ميانگين قد حدود 180 سانتي ‌متر بوده که در جريان ريزش ديواره ‌ها و سقف تونل کشته شده است . از جمله اشيايي که همراه اين مرد نمکي يافت شد مي‌ توان به تکه سبد و ميخ ‌هاي چوبي ، طناب ‌هاي گياهي ، منسوجات و ... اشاره کرد .

کشف اتفاقي مرد نمکي 2 و مجموعه‌ اي از اشيا ، موجب شد پژوهش‌ هاي باستان ‌شناختي در معدن نمک چهرآباد بعد از گذشت 11 سال از سر گرفته شود ؛ بنابراين کاوش در معدن با وجود شرايط آب و هوايي نامناسب و دشوار در دي ماه 1383 به منظور نجات بخشي آثار و بقاياي باقيمانده آغاز شد .

فصل اول کاوش ؛ با اهداف مورد نظر در دي و بهمن‌ 1383 به انجام رسيد . با وجود نتايج بسيار درخشان فصل نخست ، به دليل پرسش‌ ها و ابهاماتي که در زمينه ‌هاي مختلف وجود داشت ، تصميم گرفته شد کاوش فصل آينده ادامه يابد . در نتيجه کاوش فصل دوم به سرپرستي کارشناس باستان‌ شناسي سازمان ، ابوالفضل عالي در پاييز 1384 آغاز شد .

اهداف کاوش درفصل دوم روشن ساختن 4 موضوع اصلي در معدن چهرآباد بود .

1- روش ‌هاي استخراج سنتي نمک‌
2-‌ کارکرد محوطه‌
3- ادوار بهره ‌برداري‌
4- ارتباط معدن نمک چهرآباد با محوطه‌ هاي تاريخي پيرامون خود

يافته ‌ها
در نتيجه کاوش 2 فصل ، مقادير زيادي اشياي جالب ‌توجه از معدن چهرآباد به دست آمد که بسياري از آنها اشياي تهيه شده از مواد آلي است . معدن چهرآباد به دليل داشتن محيط نمکي ، تنها محوطه باستاني در ايران است که مواد آلي موجود را بخوبي در خود حفظ کرده و سالم نگه داشته است . مواد آلي به دليل خاصيت فناپذيري زود ‌هنگام در محوطه‌ هاي باستاني بندرت يافت مي ‌شود يا در صورت کشف در شرايط بسيار نامطلوبي به دست مي آيند ؛ اما در معدن چهرآباد به دليل وجود مقادير فراوان نمک که باعث محدود شدن فعاليت ميکرو ارگانيسم‌ ها مي ‌شود ، بسياري از اشيا از جمله اشياي تهيه شده از مواد آلي بسيار سالم و در شرايط مطلوبي هستند .

يافته ‌هاي معدن را مي‌ توان در گروه ‌هاي زير تقسيم ‌بندي کرد :

1- يافته ‌هاي گياهي‌
الف- چوب
ب‌‌ -‌ هسته ميوه ‌هاي گياهي
ج – طناب ‌هاي گياهي
ر - دسته چاقو
ح - سوزن چوبي
خ - جارو
د - شانه
ذ - آتش زنه

2- بقاياي جانوري
الف - استخوان
ب‌‌ -‌ پر پرندگان
ج‌ - فضولات حيواني
د - بقاياي خشک شده جانوري‌

3- بقاياي انساني

4- منسوجات ساده و منقوش‌

5- پوست و چرم‌

6-‌ نخ ‌ها و ريسمان‌ ها

7- ابزار هاي استخراج نمک شامل چکش ، تيشه و کلنگ‌

مرد نمکي شماره 3
مرد نمکي 3 همچون مرد نمکي 2 به صورت اتفاقي و طي کار باطله ‌برداري بولدوزر توسط معدن ‌کاران در سال 1383 کشف شد . به دليل سقوط يک صخره بسيار بزرگ نمک روي مرد نمکي 3 اين جسد نيز به صورت متلاشي شده و تکه تکه به دست آمد .

آنچه مرد نمکي 3 ناميديم در واقع بقاياي استخوان ، لباس و قسمت ‌هايي از بافت نرم فردي بود که همچون معدنچيان ديگر بر اثر ريزش تونل و سقوط يک سنگ چند تني روي او کشته شده بود .

مرد نمکي شماره 4
مرد نمکي 4 سالم‌ ترين و کامل ‌ترين جسد نمکي به‌‌ دست ‌آمده از معدن چهرآباد است . علي ‌رغم آسيب ‌ديدگي هنگام مرگ ، تقريبا بيشتر قسمت ‌هاي بدن سالم باقي مانده که شامل مجموعه ‌اي از استخوان ‌ها و بافت نرم است که بر اثر از دست دادن آب بدن کاملا خشک شده است .

هنگام کشف ، جسد در وضعيت دمر قرار داشت . به شکلي که صورت و قسمت جلوي بدن روي خاک قرار گرفته بود . دست‌ ها از ناحيه آرنج خم شده ، دست چپ روي زمين و دست راست در حالت تقريبا مشت شده بود . پاي راست به صورت نيمه باز و پاي ديگر جمع شده در زير شکم قرار داشت . با وجود شکستگي جمجمه در چند قسمت ، دليل مرگ براساس تحقيقات دکتر شکوهي با عکسبرداري سي تي اسکن ، فشار بر قفسه سينه و پارگي قلب در نتيجه ريزش تونل ‌ها و فرود آمدن خاک و آوار روي وي بوده است .

براساس تحقيقات انجام گرفته مشخص شد اين موميايي طبيعي ، پسر جواني بوده که هنگام مرگ حدود 16 سال داشته است . قد اين موميايي 170 تا 175 سانتي‌ متر است . بر گوش‌ هايش حلقه فلزي ديده مي ‌شود .
مو هاي سر وي کوتاه و به رنگ خرمايي است . به همراه اين جوان موميايي شده ، اشياي جالب توجهي نيز کشف شد . يکي از اين اشيا ، چاقوي فلزي با دسته استخواني است که در غلافي چرمي به کمربند پارچه‌ اي او بسته شده است . از اشياي ديگر مي ‌توان به 2 کوزه کوچک سفالي سالم اشاره کرد . همچنين طناب ‌هاي گياهي يک مهره کوچک با لعاب آبي ، يک پي سوز سالم دود زده ، 11 تکه سفال و ... نيز همراه اين جسد يافت شده است . از ويژگي ‌هاي بسيار مهم اين موميايي طبيعي ، لباس کامل است که بر تن او ديده مي ‌شود . اين لباس از بالا پوشي بلند ، يک شلوار و کفش چرمي تشکيل شده است .

مرد نمکي شماره 5
اين موميايي طبيعي نيز در کاوش فصل دوم در حالي يافت شد که بجز سر ، بقيه قسمت‌ هاي بدن زير صخره و سنگ‌ هاي آواري بزرگ قرار گرفته بود .

شکل جسد نشان مي ‌داد اين شخص نيز همچون نمونه ‌هاي قبلي بر اثر حادثه ‌اي که منجر به تخريب و ريزش تونل گرديده ، کشته و مدفون شده است ، بر خلاف موميايي نمکي شماره 4 بيشتر بافت بدن مرد نمکي 5 پوسيده شده و از ميان رفته است . بافت نرم فقط در قسمت‌ هايي کوچک از 2 دست ، پا ها ، بخش‌ هايي از صورت ، سينه و لگن باقي ديده مي ‌شود .

موي سر جسد به شرايط محيطي که مرد نمکي در آن قرار گرفته ، برمي ‌گردد . کم بودن ميزان نمک در اين محيط و نفوذ آب از بالاي کوه به اين بخش از معدن از دلايل اصلي پوسيده شدن زياد مرد نمکي 5 است .

مرد نمکي شماره 6
ششمين مرد نمکي ، هنگام بارندگي ‌هاي ماه گذشته و در پي بازديد مالک معدن نمک چهره‌ آباد در بخشي از ترانشه‌ هاي باستان ‌شناسي آشکار شده است .

ششمين مرد نمکي که هنوز اطلاعاتي از او به دست نيامده زير سنگ بزرگي که احتمالا باعث مرگ وي شده مدفون مانده است . با کشف ششمين جسد موميايي ، هيات باستان ‌شناسي معدن نمک چهره ‌آباد طي يک نامه‌ نگاري درخواست کاوش براي نجات بخشي آن داشتند که پژوهشکده باستان ‌شناسي با تاکيد بر حفاظت آثار باستاني خواستار مدفون شدند دوباره مرد نمکي 6 شد .

نتايج
پيش از کاوش ‌هاي 2 فصل 83 و 84 در معدن نمک چهرآباد ، براساس يافته ‌هاي 12 سال پيش تصور بر اين بود که معدن محل کشته شدن شاهزاده ساساني و يا نماينده هيات حاکمه اقوام سکايي در سده 8 پيش از ميلاد بوده است ؛ اما با کاوش ‌هاي 2 فصل اخير مشخص شد همه موميايي‌ هاي مکشوفه از معدن ، کارگران و معدنکاراني بودند که در نتيجه ريزش معدن و فرو ريختن ديواره ‌ها و سقف و تونل ‌ها کشته و مدفون شده‌ اند .

طبق کاوش‌ هاي انجام يافته ، همچنين مشخص شد که معدن از حدود اواخر عصر آهن شناسايي شده است . براساس آزمايش‌ هاي سال‌ يابي کربن 14 مشخص شد مرد نمکي 3 ، 4 ، 5 مربوط به دوره هخامنشي با قدمت حدود 2300 سال و مرد نمکي 1 ، 2 مربوط به دوره اشکاني و اوايل ساساني ، با قدمت حدود 1800 سال قبل است ؛ بنابراين با توجه به شواهد و مدارک موجود ، ريزش تونل ‌هاي معدن چهرآباد ، دست کم دوبار و با فاصله زماني حدود 500 سال رخ داده است .

نخستين بار حدود 2300 سال پيش و هنگام فعاليت معدنکاران ، بخش بزرگي از تونل‌ هاي معدن ريزش و در آن مردان نمکي 3، 4،5 کشته شده‌ اند و سپس با گذشت حدود 600‌ ،‌ 500 سال دوباره حادثه ‌اي ديگر در معدن نمک رخ داده و در نتيجه آن ، مردان نمکي 1و2 نيز کشته و مدفون شده‌ اند .

در حال حاضر به استثناي موميايي نمکي شماره يک که در موزه ملي کشور نگه داشته مي ‌شود بقيه اجساد و اشياي به دست آمده از معدن چهرآباد به صورت موقت در موزه رختشويخانه زنجان در شرايط مطلوب ، تحت نظارت کارشناسان مربوط نگهداري مي ‌شوند . پس از افتتاح موزه بزرگ باستان شناسي زنجان در عمارت ذوالفقاري ، مجموعه مکشوفه از چهرآباد به آنجا منتقل خواهند شد و در معرض ديد عموم قرار خواهند گرفت .