بازار خوي
بازار خوي در ضلع شرقي شهر خوي قرار دارد و بازمانده بازار گسترده است . تاريخ احداث بازار فعلي دوره صفويه به بعد است و بيشتر قسمت‌ هاي آن به دستور عباس ميرزاي قاجار و توسط امير احمدخان دنبلي ، در اوايل دوره قاجاريه ساخته شده ‌است .
بازار خوي مانند بازارهاي اصفهان ، کرمان و ... تزئينات گچبري و کاشيکاري آجري ، کتيبه و ... ندارد اما در بعضي از قسمت ‌ها ، مخصوصا در چهارسو هاي آن تزئينات کَشه چيني آجر وجود دارد .

بازار قديمي شهرستان خوي در ضلع شرقي شهر حد فاصل خيابان هاي انقلاب ، طالقاني و کوچه و  باغ خانه قرار گرفته است  . بازار قديمي خوي مربوط به زمان صفويه به بعد مي باشد ، اما شالوده اصلي بازار خوي به زمان زنديه و قاجار مي رسد  . چون پادشاهان صفويه بخاطر نزديکي به مرز عثماني و کنترل ايلات و عشاير مرزنشين توجه زيادي به اين شهر نموده اند و گاهي از آن بعنوان پايتخت تابستاني استفاده مي نموده اند  .
در زمان حکومت زنديه و قاجار نيز بخش هاي مختلفي به بازار خوي افزوده شد  . در حال حاضر اين بازار از چند راسته بازار سرپوشيده و سراها و چهارسوق ها تشکيل شده است  . مصالح بکار رفته در ساختمان بازار خوي عموماً از آجر با ملات گچ و خاک منظور شده و تمام کار توام با سادگي و در بعضي قسمت ها با نماي سنگي در چهار سوق ها روبرو مي شويم  . همچنين در قسمت پي نيز از سنگ استفاده شده است  . اين بازار شامل مجموعه آثار مختلفي از جمله سراي ميرهاشم ، سراي خان ، مسجد حاجي بابا ، دروازه سنگي و  ... است  . اين بازار بعلت حوادث طبيعي مثل زلزله  صدمات زيادي ديده است  . چنانچه در حال حاضر  بازار خوي  از زمان زنديه به بعد مخصوصاً بيشتر قسمت هاي آن بدستور عباس ميرزاي قاجار ساخته شده و آثار اهک روي گرمابه محمد بيگ يادآور تزئينات گرمابه وکيل در شيراز مي باشد  .
بازار خوي که بازمانده بازار وسيع و بزرگ قديمي خوي است در ضلع شرقي شهر و به موازات خيابان طالقاني و انقلاب قرار گرفته است  . اين بازار و همچنين دروازه سنگي ، بقاياي به جا مانده ديوار حصار شهرقديم خوي و خندق پشت آن مجموعه کاملي از سبک شهرسازي دوره اسلامي را نشان مي دهد .

شهر و بازار خوي در کتب و متون قديمي ، از سوي نويسندگان معتبري چون ابن حوقل ( 346 هجري قمري ) مورد اشارات گوناگون قرار گرفته است  . از اين رو به نظر مي رسد ، بازار قديمي خوي پيش از قرن چهارم ساخته و پايه گذاري شده است  . وجود آثاري از دوره صفويه ، زنديه و قاجاريه در پيرامون آن مويد مرمت و بازسازي و گسترش بازار در دوره هاي مذکور مي باشد .

چارلز استيوارت ، همراه سفير انگليس ، که در سال 1251 هجري قمري ( اولين سال سلطنت محمد شاه قاجار) ، از خوي گذشته ، مي‌ نويسد : هنوز در آن دوره از رونق تجارت خوي کاسته نشده بود و بازار هاي آن که در سراسر ايران ، همانندي جز بازار وکيل شيراز نداشت ، براي کالا هاي گوناگون به‌ ويژه ظرف ‌هاي مسي و جوراب‌ هاي پشمي ‌اش معروف بود .

او فعاليت سوداگران را مي‌ ستايد و ضمن تماشاي بازارهاي خوي ، از کاروانسرايي واقع در سمت راست کوچه نمدمال‌ ها ( کاروانسراي خان ) ياد مي ‌کند که در ميان حياط هشت گوش آن فواره و آبفشان زيبايي قرار داشته است . همچنين ديدن بعضي از بازرگانان سالخورده که در جلو دکان‌هاي خود ، برچهار پايه‌اي نشسته ، عينک بربيني نهاده و به کتاب‌ هاي قطوري چشم دوخته بودند ، براي چارلز استيوارت ، منظره جالبي بوده است . شهرستان خوي به سبب قرار گرفتن بر سر جاده ‌هاي معروف بازرگاني مانند جاده ابريشم ، مکه يولي ، راه طرابوزان به جلفا و ... و همچنين به سبب مرکزيت اقتصادي از قديم داراي کاروانسراهاي متعدد ، جهت تخليه کالا و استراحت بازرگانان و بازاري وسيع و گسترده جهت داد وستد کالا هاي مختلف بوده است . ولي در دوره‌ هاي مختلف تاريخي به علت وجود سوانح طبيعي و انساني ، شهر کهن رو به نابودي گذاشت و به تدريج شهري نو و جديد درکنار آن به وجود آمد و بازار قديمي فعلي شهر خوي مربوط است به آباداني دوره‌ هاي اخير ، که از اواخر قرن دوازده هجري شروع شده است .

بازار قديمي خوي در ضلع جنوب شرقي چهار راه مرکزي و به راستاي خيابان‌ هاي طالقاني و انقلاب قرار گرفته است . طبق قرائن مشهور از جمله دروازه سنگي ، تنها دروازه باز مانده کهن و بقاياي آثار حصار دور شهر ، از زمان ‌هاي پيشين اين مجموعه در ضلع شرقي شهر و متصل به ديوار دروازه ورودي شهر بوده است ، که مابين خيابان‌ هاي طالقاني و انقلاب و کوچه دباغخانه و قپان واقع شده است و شکلي مستطيلي دارد و به سبب نوسازي و گسترش شهر خوي در چند دهه اخير و عدم توجه به آثار پر ارزش و ذيقيمت باستاني اين شهر که يادگاري از عظمت و شکوه گذشته است ، دخل و تصرف فراواني در آن به عمل آمده ولي آن مقدار از بافت قديمي بازار که باقيمانده ، بسيار با ارزش و جالب توجه است . اين مجموعه از چند راسته بازار سر پوشيده ، سرا ها ، چهارسوهاي خوش ترکيب و گذر هاي قديمي که بقاياي بافت بزرگ‌ تري است تشکيل شده است . با توصيف اينکه مقادير زيادي از راسته بازارها و کاروانسراها و ساير واحد‌ هاي مربوط ، بعد‌ ها به آن الحاق و از حالت اوليه خارج شده ، ولي همين مقدار از بازار ، بسيار با ارزش و داراي اتصال منظم و در مجموع از نظر معماري متناسب و هماهنگ است و از آثار با ارزش ميراث فرهنگي استان به شمار مي ‌رود . با توجه به ويژگي ‌هاي معماري و اقليمي ، بازار خوي ، مانند بازار هاي اصفهان ، کرمان و اراک ، فاقد تزئينات خاص گچبري و کاشي ‌کاري و کتيبه است و تنها در بعضي قسمت ‌ها ، مخصوصا در چهار سو هاي آن نظم و دقت قابل توجهي در کاربرد و رگه چيني آجر ، به کار رفته است . در گذشته سنگفرش زيبايي کف بازار را پوشانده بود ، لوله کشي آب مشروب نيز درست از وسط بازار مي‌ گذشت و قسمت شمالي و جنوبي شهر را به هم وصل مي‌ کرد و فاضلاب شهري که در بازار و کوچه‌ هاي اطرافش وجود دارد ، قديمي‌ ترين فاضلاب در سطح ايران بود . در بازار خوي نيز به مانند ساير بازار‌ها هر کدام از راسته‌ ها ، مربوط به شغل معيني بوده و به نام همان شغل معروف بوده است . مسگر بازار ، بورکچي بازار ، زرگر بازار ، خرازي بازار و فرشچي بازار از اين دسته ‌اند . در اين مجموعه ، مراکزي مانند کاروانسراها نيز جهت رفع نياز ها و احتياجات مردم و بازاريان موجود است . معروف ترين اين کاروانسراها ، خان ، ميرزا هاشم و چيت سازان است . مشهور است ، بعد از اينکه به دستور احمد خان دنبلي ، بازار گسترده خوي به طرح بازار وکيل شيراز ساخته شد ، کاروانسراي بزرگي پيوسته به آن بنا گرديد ، که امروز به نام وي ، کاروانسراي خان ناميده مي‌شود . کاروانسراي خان در ضلع غربي بازار قديمي و مشرف به خيابان طالقاني است و يکي از درهاي ورودي آن به سوي بازار باز مي‌شود . اين کاروانسرا به فرم چهار ايواني ساخته شده بود ، که فقط دو ايوان آن در شمال و شرق باقي مانده است ، که داراي تزئيناتي مشبک و بسيار زيبا از آجر هاي قرمز رنگ و در داخل طاق ‌ها نيز تزئينات آجر کاري به شکل ستاره ديده مي ‌شود و هم اکنون حجره‌هاي آن مورد استفاده بازاريان است . حوض نسبتا بزرگي از سنگ ، در وسط کاروانسرا نيز زيبايي و جذابيت بيشتري به اين اثر تاريخي داده است .

در مجموعه بازار قديمي خوي و به فاصله اندکي از کاروانسراي خان ، کاروانسراي کهن ديگري قرار گرفته ، که به نام کاروانسراي ميرزا هاشم ناميده مي‌شود . در ورودي اصلي آن ، از بازار بوده و در ديگري از تيمچه ميرزاهاشم دارد . حياط کاروانسرا تقريباً هشت ضلعي و داراي چهار ايوان بوده که هم اکنون 3 ايوان باقي مانده و داراي آجر چيني بسيار زيبا است .

عباس ميرزا نايب السلطنه ، در اجراي برنامه‌هاي اصلاحي خود ، يک کارگاه ماهوت بافي نيز در خوي ايجاد کرد و بعد از بستن پيمان‌ نامه شوم گلستان ، دستگاه‌ هايي را براي اين کار از روسيه خريداري و به خوي آورد . محل کارگاه در جايي بود که بعد ها به کاروانسراي چيت سازان معروف شد .