معبد آناهيتا بناي تاريخي که امروزه در شهر کنگاور واقع شده‌ است . کنگاور در ميانه راه امروزي همدان کرمانشاه و بر سر راه تاريخي هگمتانه تيسفون قرار گرفته ‌است . اين بنا با ?/? هکتار وسعت ، بر پشته صخره‌ اي و مشرف به دشت گنگاور ساخته شده ‌است . آناهيتا فرشته و نگهبان آب و فراواني و زيبايي و باروري در نزد ايرانيان داراي مقام بلند و ارجمندي بوده ‌است . اين بنا داراي ??? متر درازا و ??? متر پهنا و کلفتي ديوار محيطي آن به ?/?? متر مي ‌رسد . فراز اين اثر تاريخي رديفي از ستون ‌هاي سنگي بر پا بوده که بلند اي هر ستون ??/? متر است . وردي بنا به وسيله پلکان دو طرفه در جبهه? جنوبي تعبيه شده و در جبهه شمال خاوري پلکان يک طرفه راه دسترسي به اين مکان را ممکن ساخته ‌است . معدن سنگ چهل مران در ? کيلومتري باختر اين بنا قرار دارد و اکنون سنگ ‌هاي نيمه تراش ميان ستون و سنگ‌هاي نما در سطوح معدن از همان زمان باقي مانده ‌است . قدمت اين بنا را به دوره اشکاني و ساساني نسبت داده ، نشانه‌ ها و واژه‌ هاي دوره ساساني بر روي سنگ ‌ها حک گرديده ‌است .

پيشينه کاوش‌هاي باستان‌ شناسي در معبد آناهيتا
در تابستان سال ???? براي نخستين بار هيئتي در تپه ناهيد کنگاور به کاوش‌ هاي باستان شناسي پرداخت . پس از بررسي‌ هاي اوليه مشخص شد که از مجموع تپه ، تقريباً حدود پنجاه و سه هزار متر مربع به بناي تاريخي اختصاص دارد که به جز چند سر ستون شکسته و تعدادي حجاري ‌هاي پراکنده در کنار کوره ‌هاي آهک پزي که چند سال قبل از آن تعطيل شده بود چيز ديگري مشهود نيست ، با اين حساب مجموعه معماري در زير محله ‌ها مدفون بود . اعضاي هيئت عکس هوايي کنگاور را که در سال ???? ميلادي به وسيله آقاي اريخ اشميت تهيه شده بود ، پس از تعبير و تفسير و يافتن گرته و اثري از امتداد ابهام آميز ديوار و صفه تاريخي مدفون ، مورد استفاده قرار داد و موفق گرديد بخشي از ديوار شرقي را در آن تشخيص داده و پس از کاوش ، آن قسمت از صفه را از خاک ايام آزاد نمايد .

کاوش از ناحيه آزاد محله ، از شصت متري منتهي اليه جنوب شرقي تپه ، در شش ترانشه ده متري آغاز گرديد . در اين محوطه که قبلاً هيچ اثري در روي خاک قابل رويت نبود ، دفعتاً پس از چند روز حفاري ، حجاري‌ هاي فراواني چهره از حجاب خاک گشود و عرض و طول خود را عيان ساخت . در هر ترانشه پس از سه ماه کار و فعاليت دو ستون قطور و منضمات آن‌ها که عبارت از ته ستون ، سرستون ، گيلويي و حجاري‌ هاي نماي ديوار بود رخ نموده و در اين شصت متر طول ، دوازده ستون سالم و چند تايي شکسته از خاک بيرون آورده شد . از دوازده ستون ، نه ستون سالم سه ستون نيمه سالم و به همين ترتيب اجزاء ديگر .

در اين مرحله توانسته بودند ضخامت ديوار ستون دار ، تعداد ستون‌ ها ، فواصل آن ‌ها از يکديگر ، قطر ، پيرامون و ساير ابعاد و اندازه ها را به طور نه چندان دقيق ولي در هر حال فارغ از تصور و تخيل تعيين نموده و با تهيه تعدادي عکس ، سند و اشياء کشف شده از جمله چندين تابوت سفالين و گوشواره ‌هاي طلا و سکه ‌هايي از دوران تاريخي که در زير سر اجساد ، داخل تابوت ‌ها و مقبره ‌ها يافت شده بودند ، در مجموع گزارش نسبتاً قانع کننده‌ اي را فراهم آورند که بر اساس واقعيات تنظيم شده بود .

سپس امر خريد و کار تخريب و زدودن خانه ‌ها ، مساکن ، محله‌ ها ، معابر و دکاکين قريه ‌اي که کاملاً روي معماري تاريخي معبد آناهيتاً را پوشانده و در بين مردم منطقه به محله « گچ کن » معروف بود ، وارد مراحل عملي و جدي گرديد و پا به پاي آن کاوش‌هاي باستان شناسي نيز ادامه يافت .

کم‌کم و در فصول مختلف پژوهش و بررسي ، مردم قريه گچ کن در خانه ‌هاي جديد ماوي گزيدند و بيغوله ‌هاي خشت و گلي تخريب و عمليات شناسايي و کاوش ادامه داده شد تا بالاخره مساحتي بالغ بر پنجاه و پنج هزار متر مربع به طور کلي تخليه و بناي تاريخي و حريم آن کاملاً معين و مشخص گرديد .

آتشکده آناهيتا يا معبد آناهيتا : آناهيد يکي از چهار عنصر مقدس آب و آتش و هوا و خاک است . در معني مي توان گفت که پاک و با عفت و با تقوي است که ارمنيان درست آن را تلفظ مي کنند . اين زيارتگاه پس از آذرگشسب از بزرگ ترين مکان هاي باستاني و مقدس ايران بوده است که از دوره شاهنشاهي اشکاني ( پارتيان ) باقي مانده است . در شهر کنگاور در مسير کرمانشاهان قرار دارد . ستون ها و پلکان اين معبد هنوز پس از بيش از 2000 سال باقي و مستحکم است . اين مکان در شهر کردنشين ايران بوده است و در نزد کردان آريايي داراي احترام خواصي مي باشد . کردستان ايران و منطقه اورامان آن يکي از مشهور ترين مناطق اصيل ايران است که هنوز بسياري زرتشتي دارد و به زبان پهلوي سخن مي گويند . ريشه زبان کردي امروزي نيز پهلوي باستاني ايران است . پير شهريار يا پير شاليار از افراد مشهور هورامان کردستان است که وي موبدي زرتشتي بود و چند کتاب از وي بر جاي مانده است . ابن فقيه در کتاب مشهور البلدان نوشته است : هيچ ستوني شگفت انگيز تر از ستون هاي معبد آناهيتا کنگاور نيست .
برخي از مورخين اين بنا را معبدي براي الهه آناهيتا دانسته اند . آناهيتا ايزد بانوي آب هاي روان ، زيبايي ، فراواني و برکت در دوران پيش از اسلام بوده است . برخي ديگر از محققين به تبعيت از نوشته هاي مورخين ايراني و عرب سده سوم ه.ق به بعد ، اين بنا را کاخي ناتمام براي خسرو پرويز معرفي کرده اند . عده اي نيز زمان ساخت آن را به اواخر سده سوم و آغاز سده دوم ق.م و عده ديگر آن را به سده اول ق.م نسبت مي دهند . سيف الله کامبخش فرد – کاوشگر بنا – آن را به سه دوره هخامنشي ، اشکاني و ساساني نسبت مي دهد و مسعود آذرنوش کاوشگر ديگر بنا ، آن را کاخ ناتمامي از خسرو پرويز در اواخر دوره ساساني مي داند .