محوطه باستاني و مقدس بيستون در طول 5 کيلومتر و عرض 3 کيلومتر در شرق استان کرمانشاه قرار دارد و يکي از معتبر ترين آثار باستاني جهان مي باشد . که در سال 85 در ليست آثار برجسته جهاني در يونسکو ثبت گرديد . اين محوطه آثاري از پيش از تاريخ تا حکومت هاي اسلامي در خود جاي داده . آثاري همچون : غار شکاچيان - مر خريل - مر تاريک - مر آفتاب - مر دودر - تپه نادري - سراب بيستون - جاده حاشيه سراب - بقاياي گورستان قديمي - دژ تاريخي مدفون - نيايشگاه شانشاهان ماد - نقش برجسته داريوش بزرگ - مجسمه هرکول - نقش برجسته ميتريدات دوم شاهنشاه اشکاني - نقش برجسته گودرز - سنگ بلاش - پرستشگاه شاهنشاهان پارتي - بقاياي شهر باستاني هخامنشيان و پارتيان - بقاياي بناهاي ساساني - کتيبه فرهاد کوه کن - بقاياي پل ساساني - بقاياي سد ساساني – سنگ هاي تراشيده ساسانيان - کاروانسراي ايلخاني – بنا هاي ايلخاني – کاروانسرا هاي صفوي - وقف نامه شيخ عليخان زنگنه - پل بيستون و آثار پراکنده ديگري در بيستون قرار دارد .
 
دليل آن که همه اين آثار در يک جاي قرار داشته اين بوده است که اين محل بدون ترديد از مکان هاي مقدس ايراني شناخته مي شده زيرا آب مظهر پاکي و روشناني فراوان از دل کوه بيستون به بيرون روان است و داريوش بزرگ هم به دليل اهميت موقعيت کرمانشاه و کوه هاي صخره اي آن و آثار بزرگ نياکان آريايي اش اين مکان را براي کتيبه ارزشمند بيستون انتخاب نموده است .
 
کتيبه داريوش بزرگ ( 486 - 521 قبل از ميلاد ) در سه زبان پارسي باستان - عيلامي و بابلي در ارتفاع هفتاد متر بالاتر از سطح زمين بر دامنه کوه بيستون نقر ( حک ) گرديده است . داريوش بزرگ وقايع اولين سال هاي سلطنت خود را و فتوحاتي را که در نوزده جنگ نصيب او گرديده بود مفصلا ذکر مي نمايد . طبق گفته ديودور مورخ يوناني نام اصلي بيستون بگستان ( به معناي جاي خدا ) نام داشته است . متن پارسي باستان در 414 سطر و پنج ستون است . در زير نقش داريوش بزرگ شاهده 9 نفر نافرمان که عليه شاه قيام کرده بودند و همگي آنها مغلوب شدند قرار گرفته است . در اين کتبه که يکي از برزگترين اسناد تاريخي ايران زمين و جهان محسوب مي شود داريوش خود را نهمين پادشاه هخامنشي مي نامد . که اسامي نه شاه قبلي به شرح زير مي باشد . 1 ) هخامنش - 2 ) چيش پيش - 3 ) آريارمن - 4 ) ارشام شاه - 5 ) کورش کوچک جد کورش بزرگ - 6 ) کمبوجيه - 7 ) کورش دوم که به شاهنشاه بزرگ ملقب است - 8 ) کمبوجيه دوم ( فاتح سرزمين هاي مصر ) - 9 ) و بالاخره داريوش بزرگ .
 
گفته مي شود نماي پيشين صخره که برجسته کاري ها بر آن کنده شده حدود 340 پا بالاتر از چشمه هاست و ابعاد برجسته کاري 18 در 10 پاست که قامت " داريوش " 5 پا و 8 اينچ ( 170 سانتيمتر )بلندي دارد . اجراي اين بنا در چند مرحله انجام شده است . نقش برجسته ها و متن اصلي عيلامي در حدود سال 520 قبل از ميلاد کنده کاري شده و سپس روايت اکدي به آن افزوده شده است . بر جسته کاري " داريوش " را به اندازه طبيعي و زير سايه حمايت نماد ايران کهن ( فره وشي=فروهر ) با بال گشوده نشان مي دهد که يک دست خود را بلند کرده و در دست ديگر کمان خود را گرفته است ؛ در پشت او در اندازه اي کوچکتر سلاح داران او (در سمت چپ " گوبرياس " و ديگري احتمالا " اينتافرن " ) ايستاده اند . " داريوش " پايش را بر چهره " گئومات " که به پشت بر زمين افتاده نهادن است و در پشت  " گئومات " 8 شاه دروغي که با ريسماني به هم بسته شده اند پشت سر هم صف کشيده اند . احتمالا هنگام لشکرکشي به ماد عليه " فرورتيش " بوده که " داريوش " فرمان داده نقش و يادگار پيروزي هايش را بر اين صخره ترسيم کنند و بنويسند و شايد اصل اين ابتکار از شاه " آنوبانيني " ( حدود 2000 سال ق .م .)در دروازه زاگرس ( سرپل ) باشد که او چند روز قبل از آنجا گذشته و آن را ديده بوده است .
 
پس از کشته شدن برديا و افتادن حکومت به دست داريوش، در سراسر امپراطوري هخامنشي ?? شورش بزرگ و کوچک اتفاق افتاد . داريوش بزرگ پس از اينکه اين شورش ها را فرونشاند تصميم گرفت که مردم امپراطوريش را (و جهان پس از خود را ) در جريان چگونگي به دست گرفتن قدرت و نخستين سال فرمانروايش قرار دهد . او اين بناي ياد بود و بيانيه مهم را در بيستون بر سر يک راه کهن به ثبت رساند . راهي پر رفت و آمد که محل عبور کاروان ها و نظاميان از بابل و بغداد به سوي کوه هاي زاگرس و همدان بود و بعلت جايگاه ويژه اش که از دير باز سرزمين خدايان ( بغستانَ ) ناميده مي شد شهرت داشت . اين نقش برجسته ، نگاره داريوش و اسيران ، در سطحي عمودي به بلندي ? متر و در پهناي ?/? متر قرار دارد . داريوش لباس پارسي بر تن کرده ريشي اشوري دارد و افسري کنگره دار بر سر گذاشته است و در سمت چپ مجلس بيستون قرار دارد .
اندازه داريوش در مقايسه با اسيران براي نشان دادن شکوه و عظمت اين مجلس ، بزرگ تر مي باشد . بلندي قامت اسيران 17/1 و بلندي قامت داريوش 72/1 متر مي باشد . دو تن از ياران داريوش ( هفت تنان ) ، ويندفْرَناه کمان دار و گئوبَروَه ( گوبرياس ) نيزه دار ، پشت سر او ايستاده اند .

داريوش که در دست چپش کماني دارد پاي چپ خود را بر سينه نخستين دشمنش ،گئوماتَ مُغْ گذاشته است و گئوماتَ دست هايش را به حالت التماس به بالا دراز کرده است . پشت سر گئوماتَ صف ? تن اسير قرار دارد . که به ترتيب نام هاي آنها آثرين ، ندئيتَ بَ ئيرَ ، فِرَورتيش ، مَرتي يَ ، چيسن تَخمه ، وَه يَزداتَ ، اَرخ و فراد مي باشند و گردن هاي اين اسيران را با طناب به يکديگر و دست هايشان را از پشت سر بسته اند . بر فراز سر اسيران ، رو به روي داريوش ، نگاره فَرَوهر قرار دارد و داريوش دست راست خود را به نشانه نيايش اهورامزدا به بالا بلند کرده است . در فضاي بالاي سر داريوش نبشته اي کوتاه آمده است .
داريوش در چند مرحله بعدي بيانيه تاريخي خود را که نخستين اثر تاريخي مکتوب ايرانيان است . تکميل کرد . امروزه از سنگ نبشته بيستون ? متن در دست داريم : متن پارسي باستان ، متن ايلامي ، متن بابلي و متن ترجمه آرامي متن پارسي باستان که ظاهرا به صورت بخشنامه براي آگاهي ساتراپي هاي گوناگون به جاهاي دور و نزديک فرستاده شده است و نسخه اي از آن از اِلِفانتين مصر به دست باستان شناسان افتاده است و در بابل هم قطعه اي از نگاره بيستون به دست آمده است . داريوش در بيستون ( ستون 4 بند  ?? ) مي گويد : تو که پس از اين ، اين نبشته و نگاره را مي بيني ، مبادا به آن ها آسيب بزني . تا مي تواني آن ها را همان گونه که مي بيني ، نگهداري کن .
ولي گذر زمان و فرسايش هاي ناشي از باران و باد تمام سنگ نبشته ها را و مخصوصا سنگ نبشته به زبان بابلي را دچار آسيب هاي فراواني کرده است . ولي بيشترين خسارت در همين قرن اخير اتفاق افتاده است .

زماني که سربازاني که در جنگ جهاني دوم در پايين جاده بيستون گشت زني مي کردند نگار ها و کتيبه با ارزش بيستون را هدف گرفتند و آسيب هاي جبران ناپذيري را به اين اثر تاريخي وارد کردند . ولي ما بايد از داريوش بزرگ سپاسگزاري کنيم بخاطر اينکه بعد از اتمام کار بناي يادبود بيستون فرمان داد که زير اين بناي يادبود را بتراشند و همين عمل باعث شد که تا قرن ها دست بشر اين اثر با ارزش تاريخي را لمس نکند و از آسيب هاي ناشي از خوي زشت انسان ها دور نگهداشته شود .
مجسمه هرکول که به نظر مي آيد تنديسي از تجاوز اسکندر گجستک و حکومت سلوکيان به ايران باشد در بيستون در سال 1327 هجري هنگام احداث جاده آسفالته همدان به کرمانشاه در دامنه کوه کشف شد . اين اثر شخص نيرومندي را نشان مي دهد که به پهلوي چپ به روي نقش شيري در سايه درختي لميده است و در دست چپ پياله اي از شراب در دست دارد و دست چپش را بروي پاي راستش قرار داده است . سر اين مجسمه در سال 1380 کنده و دزديده شده بود که پس از چند سال کشف و دوباره به جايگاه اصلي خودش برگشت . در ازاي اين تنديس 147 سانتي متر است . پشت اين تنديس کتيبه اي از زمان سلوکيان وجود دارد که مفهوم آن به اين شرح است : " به سال 164 ماه پانه موي هرکول فاتح درخشان هياکينتوس پسر پانياغوس به سبب نجات کل امن - فرمانده کل - اين مراسم بر پا شد . " که خوشبختانه اين سلسه توسط مهرداد و تيرداد پارتي در هم کوبيده شد و سلسله شاهنشاهي ايراني اشکانيان جايگزين آن شد و دوباره ايران رو به فرهنگ کهن خود رفت و دست متجاوزان را کوتاه نمود .