در 45 کيلومتري جنوب شرقي شهر شوش يکي از اعجب انگيزترين آثار باستاني جهان متعلق به 3200 سال پيش مشهور به زيگورات چغازنبيل وجود دارد . چغازنبيل به ساختمان طبقاتي معبد ايلاميان که توسط اونتاش گال پادشاه اين قوم در سال 1250 قبل از ميلاد ساخته شد اطلاق مي شود . اين بنا با ابعاد 105*105 متر و ارتفاع 53 متر ( در گذشته 52 متر ارتفاع داشته است و اکنون 25 متر از آن باقي است ) از بزرگترين زيگورات هاي جهان محسوب مي شود .
 
عمليات باستان شناسي در اين بنا از حدود سال 1325 خورشيدي آغاز گرديد و تا سال 1341 ادامه داشت . چغازنبيل به بناي زيگورات محدود نمي شود بلکه مشتمل به حصاري است که با وسعت 800*1200 متر حول يک مجموعه گرد آمده است . محوطه مقدس چغازنبيل از طريق هفت دروازه با محيط اطراف ارتباط دارد . در درون اين مجموعه سه معبد با حياط هاي سنگ فرش و انبار هاي متعدد آلات وادوات جنگي قرار دارد .
چغازنبيل واژه ‌اي محلي به معناي زنبيل واژگون است و نام باستاني اين بنا به شمار نمي‌ آيد . همچنين زيگورات در زبان عيلامي به معناي نيايشگاه است .
 
اين مکان نزد باستان شناسان به " دور اونتاش " معروف مي باشد که به معناي شهر اونتاش است . " اونتاش گال " پادشاه عيلامي است که دستور ساخت اين شهر مذهبي را داده است . بناي چغازنبيل در ميانه اين شهر واقع شده و مرتفع‌ ترين بخش آن است . بلندي آغازين اين بنا 52 متر در قالب 5 طبقه بوده است . امروزه ارتفاع آن 25 متر و تنها 2 طبقه و نيم از آن باقي مانده است . مسير دستيابي به چغازنبيل از طريق جاده اهواز به شوش است اما مکان آن دقيقا بين شوشتر و شوش در کناره رود دز قرار دارد و اين خود حکايت از اين دارد که در زمان ايجاد زيگورات شهر هاي شوش و شوشتر هر دو وجود داشته اند . اين نيايشگاه توسط اونتاش ناپيريش ( حدود 1250 پ . م . ) ، پادشاه بزرگ عيلام ، و براي ستايش ايزد اينشوشيناک ، الهه نگهبان شهر شوش ، ساخته شده است . در حمله سپاه خون ريز آشور بانيپال اين اثر به همراه تمدن عيلامي ويران گرديد . قرن هاي متمادي اين بنا در زير خاک به شکل زنبيلي واژگون مدفون بود تا اينکه به دست " رومن گيرشمن " فرانسوي در زمان محمدرضا شاه از آن خاکبرداري گرديد .
گرچه خاکبرداري از اين بنا موجب تکميل دانش دنيا نسبت به پيشينه باستاني ايرانيان گرديد ؛ اما پس از گذشت حدود 50 سال از اين کشف ، دست عوامل فرساينده طبيعي و بي دفاع گذاشتن اين بنا در برابر آنها ، آسيب هاي فراواني را به اين بناي خشتي - گلي وارد کرده و خصوصا باقيمانده طبقات بالايي را نيز دچار فرسايش شديد کرده است . چغازنبيل جزوه معدود بنا هاي ايراني است که در فهرست آثار ميراث جهاني يونسکو ثبت شده است .
معني تحت اللفظي واژه زيگورات صعود به منتهي اليه است .
شايد بزرگ ترين زيگورات ها بناي عيلامي است که درچغازنبيل قرار دارد .
اين کهن ترين اثر ايراني که ابعاد و خصوصيات خيره کننده ي دارد با اهرام مصر برابري مي کند .
 
زيگورات چغازنبيل که از بزرگ ترين بناهاي باستاني ايران به شمار مي ‌رود ، به تمامي از خشت و آجر در زميني به مساحت 11000 متر مربع و در 5 طبقه ساخته شده و ارتفاع آن در زمان آباداني به قريب 50 متر و سطح زيربناي آن به 25000 متر مربع مي ‌رسيده است . هم اکنون نيمي از ارتفاع اين بنا از بين رفته است . آخرين طبقه آن به خدي يشوشينک تعلق داشته است .
 
سر درهاي مجلل و راه پله هاي متعدد که منتهي به طبقات فوقاني معبد مي شود .
جالب ترين شيء بدست آمده از حفريات اخير چغازنبيل ، مجسمه گاو لعابداري است که در کمال ظرافت و مهارت ساخته شده است که بر روي آن کتيبه ي به خط ايلامي در چند رديف نوشته شده است .
اکنون اين مجسمه در موزه ايران باستان نگهداري مي شود .
 
در سال 1935 ميلادي هنگامي که شرکت نفت ايران و انگليس در حوالي رود دز به حفاري‌ هاي نفتي مشغول بود ، يکي از کارمندان نيوزيلندي شرکت به نام « براون » متوجه مجموعه‌ ي عظيمي شبيه تپه شد که در مکاني مرتفع قرار گرفته بود . او از آن مجموعه که در زير خاک مدفون بود آجري کتيبه ‌دار پيدا کرد . در همان زمان يک گروه باستان‌ شناس در فاصله ‌ي 35 کيلومتري در شوش به کاوش ‌هاي باستان ‌شناسي مشغول بود . براون آن آجر را نزد گروه برد تا شايد از راز آن تپه پرده بگشايند . اين ‌گونه بود که حفاري ‌هاي نفتي ، نام زيگورات چغازنبيل را در اذهان زنده کرد . بعد ها کاوش‌ هاي باستان ‌شناسي بين سال‌ هاي 1951 تا 1962 ميلا‌دي توسط رومن گيرشمن ( Roman Girshman ) باستان ‌شناس فرانسوي انجام شد که اطلاعات مفيدي را از دل خاک در مورد چغازنبيل بيرون کشيد .
 
معرفي زيگورات
در بين‌ النهرين اعتقاد مردم بر ين بود که خدايان متعددي دنيا را کنترل و اداره مي‌ کنند و هر شهري را خدايي است که از آن محافظت مي ‌کند . مردم در مرکز شهر براي خدايان معبد درست مي ‌کردند تا در آن زندگي کنند که گاه به شکل زيگورات بود . معابد کوچک تري هم ساخته مي‌ شد تا مردم هدايا و پيشکش ‌هاي خود را تقديم خدايان کنند .
 
زيگورات ( Ziqqurat ) ساختماني هرمي شکل بود که در چند طبقه ساخته مي‌شد و با پلکان‌هاي متعدد به طبقات بالا مي‌ رسيد . زيگورات ‌ها در بين‌ النهرين قدمتي چند هزار ساله دارند که در فاصله ‌ي سال‌هاي 2200 تا 550 قبل از ميلاد ساخته شده ‌اند .
 
درمورد فلسفه‌ي وجودي زيگورات‌ها سه نظريه عنوان شده است: اول ، آن‌ها براي مصون نگه‌داشتن گندم از سيلاب بهاري ساخته مي‌ شدند . دوم ، ين زيگورات‌ هاي سترگ تقليدي از کوه‌ هاي مقدس دورتادور فلات ايران بود . بنابراين اگر چه پيدايش اين بناها در خاک بين ‌النهرين بود ليکن الهام‌ بخش آن‌ ها ايران و معناي آن ‌ها از اين سرزمين گرفته شده بود . بنابر نظريه ‌ي سوم که البته معروف‌ ترين قول است ، زيگورات نردبان صعود به آسمان بوده است .
 
 
پس از چند هزار سال هنوز هم تعدادي از اين زيگورات ‌ها يافت مي ‌شود ، به عنوان مثال زيگورات اور ( Ur ziqqurat )  در جنوب بين ‌النهرين و زيگورات چغازنبيل در ايران . زيگورات اور که 2110 سال قبل از ميلاد ساخته شده قديمي ‌ترين و زيگورات چغازنبيل بزرگ ‌ترين زيگورات جهان هستند .
 
زيگورات چغازنبيل
زيگورات چغازنبيل معبد اصلي ( زيگورات ) مربعي به ضلع 105 متر است که اضلاع آن در جهات اصلي شرقي ، غربي و شمالي و جنوبي واقع شده ‌اند . اصل اين معبد با به‌ کارگيري ميليون‌ ها آجر و در پنج طبقه به ارتفاع 52 متر ساخته شده بود که در حال حاضر تنها دو طبقه از آن باقي مانده است . به غير از طبقه‌ ي اول و پنجم ، تمامي طبقات از خشت پر شده بودند . طبقه‌ ي پنجم که مرتفع‌ ترين طبقه محسوب مي‌ شد و تنها کاهن‌ ها و خانواده‌ ي شاهي اجازه‌ ي ورود به آن طبقه را داشتند ، جاي‌ گاه قراردادن خداي ينشوشينک ( god Inshushinak ) يا خداي خاص شهر شوش بود . در حقيقت اونتاش ، پادشاه ايلامي ، اين بنا را براي ينشوشينک ساخت . ايلامي‌ ها معتقد بودند که هنگام غروب ، خديشان از آخرين طبقه ‌ي زيگورات به آسمان پرواز مي ‌کند و روز بعد باز مي‌ گردد .
بر روي ديوار هاي معبد آجرهايي به خط ميخي مشاهده مي ‌شود که همگي داراي متني يکسان هستند و بيان ‌گر نام پادشاه و هدف او از ساخت اين معبد است : « من اونتاش ، پسر هوبانومنا ، شاه انزان و شوش هستم . پس از آن که مصالح ساختماني را به دست آوردم ، من در اين ‌جا شهر اونتاش و حريم مقدس را برپا نمودم و آن را در يک ديوار خارجي و يک ديوار داخلي محصور کردم . من معبد بلندي ساختم که شبيه آن‌ چه شاهان پيش ساخته ‌اند نبود و آن را به خداي ينشوشينک مقدس وقف کردم . باشد که ساختمان و زحمت من موقوفه ‌ي ايشان شود و لطف و عدل ينشنوشينک در اين ‌جا برقرار بماند . »
 
در اطراف معبد و بر روي کف اصلي دو سکوي مدور بريده مشاهده مي‌ شود که نظرات مختلفي در مورد آن ‌ها ابراز شده ، برخي آن‌ ها را قربانگاه و برخي ديگر مربوط به ستاره ‌شناسي و ساعت خورشيدي دانسته‌ اند . در موزه‌ي لوور پاريس ميزي موسوم به ميز قرباني ( Sacrificial Table ) از جنس برنز موجود است که به احتمال زياد متعلق به اين جايگاه است . دور تا دور ميز قرباني دو مار و پنج زن ديده مي ‌شوند . اندازه ، دقت و ظرافت بالاي به ‌کار رفته در ساخت اين ميز حکايت از مهارت فراوان فلزکاران دوره‌ ي ايلامي دارد .
 
ميراث جهاني
چغازنبيل در سال 1979 ميلا‌دي از طرف يونسکو در فهرست ميراث جهاني قرار گرفت . اين محوطه يکي از چند اثر ثبت شده‌ ي ايران در فهرست ميراث جهاني است
 
تهديد چغازنبيل توسط حفاري‌هاي نفتي
اخيراً گزارش ‌هايي درباره حفاري براي اکتشاف نفت در منطقه‌ ي چغازنبيل در خبرگزاري ‌ها انتشار يافته است . مسئول واحد حقوقي سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري خوزستان هشدار داده است که :
 
 
« شرکت نفت در حريم زيگورات چغازنبيل ، اقدام به حفر چاه ‌هايي کرده است . اين چاه‌ ها در سه مسير انفجاري براي کاوش لا‌يه ‌هاي زيرزميني اين منطقه حفر شده‌اند . باستان‌ شناسان هشدار مي‌ دهند هرگونه انفجار به تخريب اين اثر باستاني منجر مي شود » .
اين خبر دوباره چغازنبيل را در زبان‌ ها انداخت و تأثر و نگراني عميق دوست ‌داران و محافظان فرهنگ ير ان ‌زمين را برانگيخت .
‎