مسجد تاريخانه يا خداي خانه به نظر مي رسد اين نام ترکيبي از ترکي (تاري ؛ خدا ) و خانه فارسي است . « گدار » باستان شناس معروف درباره مسجد تاريخانه چنين نوشته است :
« نمونه اي از بناهايي که مقدم بر دوره سلجوقيان است مي توانيم ارائه دهيم يعني مقدم بر دوره اي که نمونه اصلي مساجد ايران در آن تشکيل يافته است دو نمونه از ميان آنها مسجد جامع نائين و تاريخانه دامغان است » . تاريخانه به معني خانه خدا است و آن را مسجد چهل ستون هم مي نامند و اين رقم اغلب در ايران نماينده آن نيست که حتماً چهل ستون داشته باشد بلکه به معني ستون هاي متعدد است نقشه اين بنا نقشه مساجد صدر اسلام است که از هر عنصر خارجي عاري است .
در دوره سلجوقيان به جاي مناره خشت و گلي آن که ريخته بود برجي از آجر ساخته اند . اين مناره جديد را در جاي مناره قديم نساخته اند بلکه در کنار آن بنا کرده اند . اين بنا شامل صحني است تقريباً مربعي که از چهار طرف طاق هايي دارد و يکي از طاق نماها که عميق تر از ديگران است جاي مقصوره مسجد را دارد و به همين جهت مواجه با قبله است نقشه اين مسجد ساده ترين و خالص ترين و حتي مي توان گفت علمي ترين مساجد صدر اسلام است .
در بناي تاريخانه يعني در اشکال معماري که در آن به کار برده اند و در شکل ساختمان هيچ چيز نيست که ايراني خالص نباشد حتي مي توان گفت در اين بنا هيچ شکل و هيچ جزئي از ساختمان نيست که متعلق به معماري زمان ساسانيان نباشد . تاريخانه از حيث نقشه به قدري بيگانه از ايران است و از حيث ساختمان به قدري ايراني است که يکي ازمسافرين که به اين قبيل اماکن توجه داشته يعني « ايستويک » تصور کرده است که خرابه هاي آن يکي از معابد يا يکي از قصر هاي دوره شهر هکاتم پيلس است . بنابر وصفي که شد بايد حتي المقدور تاريخانه را به دوره ساسانيان نزديک دانست ولي بايد در زماني متوقف شد که نقشه اصلي مسجد را کشيده اند به وسيله نمونه هاي اصلي مي دانيم که اين نقشه از اواسط دوره بني اميه متداول بوده است .
در هر صورت مي توان آخر دوره بني اميه را قديمي ترين زمان ساختمان اين بنا دانست . از سوي ديگر مي توان اين گونه دانست که زمان ساخت اصلي اين مسجد بين جلوس اولين خليفه عباسي يعني « سفاح » در 132 ( ه . ق) و سلطنت هارون الرشيد 170-193 (ه . ق) دانست يعني در اواسط قرن دوم هجري قمري . آنچه اکنون از مسجد تاريخانه مانده است 26 ستون است که ضخامت هر يک چهار متر و به ارتفاع 2متر و 84 سانتي متر است و شش دهانه طاق و يک طاق بزرگتر که محل منبر و محراب بوده . در جهت شمالي مسجد مناره آجري به ارتفاع 26 متر است که از مسجد فاصله دارد و قاعده آن 13 متر بدون سکو از روي زمين و قطر منتهي اليه آن در بالا 8/6 متر و مانند مناره مسجد جامع دامغان سر آن ساخته نيست بعضي گفته اند که بر اثر زلزله خراب شده ولي سر آن منظم است و اگر بر اثر زلزله مي بود غير منظم بود در ارتفاع ده متري آن کتيبه اي به خط کوفي با آجر صورت گرفته است باني آن ابو حرب بختيار ممدوح منوچهري است بنابراين ، اين مناره در فاصله سالهاي 420-430 هجري قمري ساخته شده است .

مسجد تاريخانه از آثار باستاني دامغان است که طبق تحقيقات اداره کل باستان شناسي قبل از تسلط اعراب بر ايران آتشکده بوده و بعداً به مسجد تبديل شده است . ساختمان بناي مجدد آن مربوط به قرن دوم هجري است و اسلوب ساختمان آن نيز به سبک بناهاي دوره ساسانيان مي‌باشد .

در اين مسجد ستون‌ هايي مدور قرار دارد که با آجر هايي به طول ?? و به عرض ?? و ? سانتي‌ متر ساخته شده و به نام چهل ستون معروف است . تعداد ستون‌ ها ?? عدد مي ‌باشد که ?? ستون آن در يک طرف و ? ستون در سمت ديگر و ? ستون در مقابل قرار گرفته است . محيط هر ستون در حدود ? متر و ارتفاعش از سطح زمين تا محلي که طاق‌ ها برآن متکي است ??/? متر و تا پشت بام ? متر مي ‌باشد . طاق ‌هاي اين ساختمان به مرور زمان فرو ريخته بوده که از محل وجوه جمع ‌آوري شده از مردم شهر با خشت خام بر طاق ‌هاي مزبور سقف زده ‌اند .
در سمت مغرب مسجد بين ?> دهانه و طاق ، يک دهانه و طاق بزرگ ‌تري به طول ??/?? متر و عرض ??/? متر وجود دارد ، که آثار محراب و منبر مسجد در اين دهانه ديده مي ‌شود عرض هر يک از شش دهانه يا ايوان که در طرفين دهانه وسطي واقع شده ‌اند ??/? متر است . صحن مسجد تقريباً مربع شکل و به طول ??> و عرض ?? متر مي‌ باشد .

در جنب مسجد تاريخانه سمت شمال مناري وجود دارد که با آجر ساخته شده . ارتفاع اين منار ?? متر است و ?? پله از داخل دارد ، محيط آن در پايين در حدود ??> متر مي ‌باشد و به نسبت ارتفاع منار از سطح زمين از محيط آن کاسته مي ‌شود به طوري که دور منار در بالا ?/? متر است ، اين منار سکو ندارد و از روي زمين مدور ساخته شده . نقوشي از آجر در روي منار هست که به منزله نما و تزيين آن محسوب مي‌ شود ، در ارتفاع ?/?? متري کتيبه‌اي از آجر به خط کوفي است به عرض ??/?> متر که فقط « الامير السيد الاجل » از آن خوانده مي ‌شود . آجر هايي که در ساختمان داخلي به کار رفته به قطر ? تا ?/? سانتي‌ متر و به طول و عرض ?? سانتي ‌متر و آجر هايي که در تزيينات خارجي مصرف شده به طول ?/?? و به عرض ?? و به قطر ?/? سانتي‌متر مي ‌باشد .
ارتفاع اين منار در قديم بيشتر بوده و گويا در اثر زلزله قسمتي از بالا و کلاهک آن فروريخته است ، باني اين منار بختيار بن محمد حاکم ايالت قومس و ممدوح منوچهري دامغاني است که منار مسجد جامع سمنان نيز از بناهاي وي به شمار مي ‌رود .
بنا بر توصيف مؤلف مرآه البلدان‌ ، در قرن سيزدهم هجري قمري‌ ، تنها چند ستون از اين بنا باقي مانده بود . نويسنده تاريخ قومس يادآور مي ‌شود که ميرزا آقا عاملي‌ ، از وعاظ دامغاني‌ ، با کمک مالي مردم ، طاق‌ هاي مسجد را بازسازي کرد؛ اما در اين بازسازي‌ ، حالت اوليه طاق ‌ها را تکرار نکردند و آن‌ ها را به روش معمولي در آن روزگار ساختند . او مي ‌گويد که از سوي شمال غربي‌ ، سه دهانه رو به جنوب شرقي و پنج دهانه ديگر به شبستان‌ هايي باز مي ‌شده که اکنون خراب شده ‌اند .
تاريخانه دامغان‌ ، يکي از کهن‌ ترين ساختمان ‌ها در شيوه خراساني است . بار بنا به شدت تحت تأثير معماري ساساني و ساختمان‌ ها و کاخ‌ هاي سروستان و فيروزآباد است . نقشه ساختمان بر پايه همان شبستان ستون ‌دار است که بعد ها در آن تغييراتي داده‌ اند ؛ براي نمونه‌ ، دهانه مياني در شبستان جنوبي‌ ، بلندتر و بزرگ ‌تر شده است . نماي مسجد نيز دگرگون شده است و قوس ‌هاي مازه‌دار ( بيضوي ) طاق ‌ها به قوس ‌هاي تيزه‌ دار ( جناغي ) تبديل گرديده ‌‌اند . البته پاکارقوس ‌ها ( جايي که طاق شروع مي‌ شود )‌ ، تغييري نيافته است . هنوز قوس ‌هاي مازه ‌دار ( بيضوي ) کهن‌ ، در ساختمان ديده مي ‌شود که نشان دهنده اصالت آن است .
اگرچه بخشي از ساختمان اصلي بازسازي شده و به طور طبيعي در مدت حدود 900 سال خراب شده‌ ، آن قدر دست نخورده باقي مانده که کيفيت خود را نشان مي ‌دهد . طرح اصلي آن به سبک صحن مرکزي است‌: يک صحن بزرگ تقريباً چهار گوش و در گرداگرد آن رواق ‌هايي با طاق ضربي روي ستون‌ هاي مدور .

صحن اين مسجد 72/26 متر طول و 72/25 متر عرض دارد که دور تا دور آن را رواق ‌هايي فرا گرفته است . بدين ترتيب که 22 دهانه طاق بدين صحن باز مي ‌شود . ورودي اين مسجد‌ ، از جناح طولي شرق است . پوشش مسجد‌ ، با طاق ‌هاي گهواره ‌اي بر روي قوس ‌ها و ستون ‌هاي مستحکم صورت گرفته است . امروزه طاق‌ هاي گهواره ‌اي مسجد فرو ريخته ‌اند‌ ، ولي در شکل اصلي قابل مقايسه با طاق‌هاي گهواره‌اي مسجد جامع فهرج بوده‌اند . براي نگهداري طاق‌ها‌ ، ستون ‌هاي عظيمي از آجر بر پا شده که توسط قوس‌ هايي به همديگر و به ديوار وصل شده ‌اند . بر روي اين قوس‌ ها نيز‌ ديواري به بلندي يک متر ساخته و سپس طاق گهواره ‌اي را بر آن سوار کرده ‌اند . قوس‌ هاي بالاي ستون ‌ها به صورت بيضي از آجر ساخته و در بالا به آرامي شکسته شده ‌اند . براي حفظ تعادل و اتصال محکم قوس‌ ها به ستون از قطعات چوب استفاده شده است . دهانه طاقي که در مرکز رواق به سمت قبله قرار مي ‌گرفته‌ ، از دهانه ‌هاي ديگر عريض تر و بلند تر ساخته شده و بيانگر مراحل اوليه شکل‌ گيري ايوان در مساجد شبستاني ايران است . بدين ترتيب‌ ، علاوه بر تداوم سنت معماري دوره ساساني‌ ، به مرکز جايي که محراب و منبر در آن قرار دارد ، اهميت خاصي شده است .
در سمت چپ ، نماي سه بعدي از کاخ سروستان به چشم مي‌ خورد و در سمت راست ، نمايي از فضاي شبستان جنوبي . در مسجد تاريخانه دامغان ، همان گونه که ديده مي ‌شود ، نحوه قرار گرفتن طاق‌ ها بر ستون ‌ها به وضوح متأثر از هنر ساساني است .
ستون ‌هاي اين مسجد‌ ، مدور به قطر 160 سانتيمتر و محيط 9/4 تا 97/4 متر است و ارتفاع آن از سطح زمين تا محلي که طاق بر آن تکيه دارد ، 284 سانتيمتر و تا پشت بام 6 متر است . هر ضلع از آجر هاي مربع اين ستون ‌ها 34 و ضخامت آن‌ها 7/5 سانتيمتر است که به پيروي از آجرچيني دوره اشکاني و ساساني ، پي در پي به صورت افقي و عمودي روي هم چيده شده‌ اند . همچنين ، اين ستون ‌ها به طور کامل قابل مقايسه با ستون‌ هايي است که در تپه حصار دامغان‌ ، از يک کاخ ساساني خاکبرداري شده است . قسمت پايين برخي از اين ستون ‌ها‌ ، ( در کاخ ساساني ) که از آجر هاي مربع 35 ×35×8 سانتيمتر ساخته شده‌ ، نشان مي‌ دهد که آجر ها پي در پي به صورت عمودي و افقي به قطر 79/1 متر روي هم قرار گرفته ‌اند و با دقت در ابعاد‌ آن ‌ها ، مي‌ توان اندک تفاوت ميان اين دو بنا را به خوبي ديد .

در بخش غربي مسجد‌ ، بنا هاي وابسته ‌اي وجود داشته که امروزه به طور کامل از بين رفته ‌اند ؛ از جمله اين بقايا مي ‌توان به يک مناره با مقطع چهارگوش اشاره کرد . مسجد تاريخانه دامغان‌ ، جزء نخستين مساجد ايران است که در آن ، مناره ساخته شده است . اين مناره که در کنار مسجد بوده‌ ، 5/6 متر مربع وسعت داشته است . ساخت اين مناره مي ‌تواند به تأثير از مناره مساجد عراق باشد ، هر چند ممکن است آن‌ ها خود از معماري دوره ساساني تأثير پذيرفته باشند .
در کنار اين مناره‌ ، در دوره سلجوقي‌ ، مناره دايره‌ شکل ديگري ساخته شده که داراي کتيبه ‌اي به خط کوفي مشتمل بر آيات قرآني‌ بوده که به نام باني آن ، بختيار ، فرزند محمد در تاريخ 420 هجري نام‌ گذاري شده است . ارتفاع کنوني اين مناره‌ ، 26 متر است و 86 پله دارد . محيط آن در پايين 13 متر است که کم کم از آن کاسته مي‌ شود و در بالا به 8/6 متر مي ‌رسد . آجر هايي که در ساختمان اين مناره به کار رفته‌ ، 4 تا 5/4 سانتيمتر قطر و 22 سانتيمتر طول دارند و آجر هايي که در تزيينات خارجي مصرف شده‌ ، به طول و عرض 17 يا 5/17 و ضخامت 5/3 سانتيمتر است .

مناره مسجد تاريخانه که در سال 420 هجري به مجموعه اضافه شد و داراي تزيينات آجري بسيار زيبا به شيوه سلجوقي مي ‌باشد .

طرح کلي مسجد کاملاً ساده است ولي بيشتر کارشناسان آن را بسيار گيرا يافته ‌اند ؛ زيرا احساسي از شکوه و زيبايي شاهانه ارائه مي ‌کند و يکي از با شکوه ‌ترين بنا هاي اسلامي ‌است که بي‌ شک ، مظهر عظمت و اعتماد و در عين حال ، فروتني است . ساختمان از لحاظ مصالح و سبک به طور کامل به شيوه ساساني است ، حتي آجرچيني شعاعي و ابعاد آجر هاي قرمز و خود ستون ‌ها شبيه همان طرح‌ هاي کاخ ساساني است که فاصله چنداني با آن محل ندارد .

ولي چگونه يک بناي ناب ساساني مي ‌تواند سخنگوي موثق اسلام باشد ؟ تاريخانه‌ ، با وجود ماهيت نيرومند ساساني ‌اش‌ ، ساساني نيست ؛ چون ساختار آن با دستاورد هاي اسلامي به طور کامل تغيير يافته است . اين امر داراي اهميت فراواني است‌ ؛ چرا که نشان مي ‌دهد شکل بيش از مصالح با فنون معماري منشأ اوليه اثر نيرومند عاطفي آن است . دست کم بخشي از اين شکل‌ ، ناشي از نياز هاي عبادي است که مستلزم هيچ تشکيلات يا تشريفات پيچيده ‌اي نيست ، بنابراين با سادگي محض‌ ، به خوبي سازگار است .

پايه‌ هاي عظيم تاريخانه که محکم ‌تر از حد نياز بنا است ، اعتمادي بيشتر پديد مي ‌آورد . ضرب آرام طاق ‌نماها‌ ، طاق ‌هاي محکم که با سادگي و صرفه‌ جويي طراحي شده ، و ارتفاع کمتر ساختمان نسبت به بنا هاي دوره ساساني که فروتني اسلامي را نشان مي ‌دهد ، همه در طرحي از نسبت‌ هاي هماهنگ و اثري با وقار درآميخته است . بدين سان‌ ، شکلي حاکي از هدف‌ ها و بينش‌ هاي تازه ، مکمل عاطفي تاريخانه شده و اثر نويني بر جاي نهاده است . تاريخانه ، يکي از اندک بنا هاي بازمانده از دوره شکل ‌گيري هنر اسلامي است و اين امر اهميت آن را دو چندان مي ‌نمايد . متاسفانه ، تاکنون پژوهش ‌هاي چنداني پيرامون اين اثر ارزنده صورت نگرفته و همين مسأله ، بلاتکليفي در مرمت اين بنا را در پي داشته است .