پخچال ميبد

 ساختمان عظيم اين يخچال خشتي از چهار قسمت اصلي : حوض يخ بند ، ديوارهاي سايه انداز ، گنبد اصلي و مخزن يخ تشکيل شده است . اين بنا مخصوص ساخت و نگهداري يخ بوده و با توجه به شرايط جغرافيايي منطقه ، يکي از نشانه هاي تمدن مردم اين منطقه به شمار مي رود . اين يخچال يکي از معدود يخچال هاي به جاي مانده از يخچال هاي متعدد يزد است .

 يگانه بازمانده يخچال هاي قديمي اين منطقه است که در داخل شهر ميبد و در فاصله 50 کيلومتري شمال يزد ، در کنار راه کاروانرو و در جوار چاپارخانه ، آب انبار و رباط اصلي شهر قرار دارد . ساختمان يخچال کاملاً از خشت و گل خام است و خوشبختانه هنوز قسمت اعظم اين بنا باقي است و به عنوان يکي از نمونه هاي چشم گير معماري اين گونه آثار به شمار مي آيد . يخچال ها عموماً 4 قيمت اصلي به نام هاي ( حوض يخبند ) ، ديوار هاي سايه دار ، مخزن يخ و گنبد بزرگ دارند ، محوطه يخبند بخچال ميبد حوض گلي و کم عمق ( تقريباً 5/0 متر ) به مساحت تقريبي 8000 متر مربع است و ديوار هاي بلند سايه اندازه با ضخامت 2 متر و ارتفاع 8 متر در سه جهت جنوبي ( با طول 42 متر ) شرقي و غربي ( با طول 20 متر ) قرار دارند . ( ديوار شرقي اکنون خراب شده است ) يک درگاه اصلي به پهناي 2/2 متر و بلندي 2 متر در ميان ديوار جنوبي به مخزن و گنبد راه دارد که تقريباً تمام رفت و آمد ها و انبار کردن و تخليه يخ از اين درگاه صورت مي گرفته است . مخزن قيفي يخچال را در زمين رسي سختي کنده اند که قطر دهانه و گودي آن به ترتيب 13 و 6 متر مي باشد و گنبد بزرگ را بلافاصله روي همان بستر زمين سخت بنا نهاده اند.

 سطح قاعده دايره اي اين گنبد حدود 300 متر مربع است و ارتفاع گنبد تخميناً 15 متر مي باشد . پهناي ديوار خشتي گنبد از بالا به پايين به طرز ماهرانه اي کاهش مي يابد به گونه اي که از 4/2 متر در قاعده به 25 سانتيمتر ( پهناي يک خشت ) مي رسد . ( امروز قسمتي از پوشش شمال غربي گنبد به علت باد و باران فرو ريخته است ) کارکرد يخچال : فعاليت يخچال ها اصولاً در دو هنگام و در فاصله نسبتاً کوتاه از سال صورت مي گرفته است يکي در چله زمستان ( انباشتن يخ در مخزن و پوشاندن سطح يخ از پوشال ، کاه ) و ديگر در چله تابستان ( استفاده از يخ هاي انباشتي جهت شرب و ديگر مصارف )

 يخچال ميبد که به شماره 1826 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده ، از خشت و گل ساخته شده است .

براي تهيه يخ در اين يخچال ها ، در شب ‌هاي سرد چله زمستان ، توسط آبرو ها آب نهر يا قنات را به حوض يخ بند پهناور و کم ژرفايي که در کنار يخچال قرار داشت ، هدايت مي کردند و در شب هاي بعدي اين کار را تکرار مي کردند و سرانجام پس از چند شب ، يخي ضخيم ، متراکم و چند لايه در يخ بند ها تشکيل مي شد . سپس يخ ايجاد شده را شکسته و به درون پاچال مي ريختند . اين کار در طول زمستان انجام مي شد و هر بار قطعات بزرگ يخ را که در « چال يخ » انبار شده بودند ، روي هم خرد کرده و در ميان تکه هاي يخ ، آب مي پاشيدند تا به هم بچسبند و ديرتر ذوب شوند . در پايين پاچال نيز يک راه آب باريک بود که آب ناچيز حاصل از ذوب احتمالي يخ ها را به چاه سرازير مي کرد . دريچه ها و روزنه هايي نيز در گنبد يخچال ايجاد کرده بودند تا تهويه هواي داخل گنبد بهتر صورت گيرد و از ذوب يخ ها در فصول گرم جلوگيري شود .

 سرانجام « يخچال دار » در روز هاي گرم سال ، يخ ها را در محل درگاه جنوبي ، به مردم تحويل مي داد . در يخچال ميبد و موارد مشابه ، در حقيقت کار « يخ سازي » ، « يخ داري » و « تحويل يخ » در يک محل صورت مي گرفته است.

 هم اکنون يخچال هاي گنبدي ايران نفس هاي آخر را مي کشند و بيشتر آن ها روي به ويراني دارند

« ... از اين نوع يخچال ها هنوز دو عدد در کرمان ، دو عدد در کاشان ، يکي در زواره ، يکي در نايين ، يکي در ابرقو ، يک عدد در بم ، يک عدد در ميبد ، دو عدد در سيرجان ، دوازده عدد در سبزوار ، يک عدد در شاهرود ، يک عدد در دامغان ، بقاياي دو عدد در قوچان و تعدادي در حاشيه شمالي دشت کوير باقي مانده است. اما همين تعداد معدود از يخچال هاي باقي مانده هم در حال حاضر مخروبه هستند و مخزن داخل يخچال ها اکثرا پر از زباله و گاهي لاشه سگ و گربه مي باشد و بوي تعفن داخل اين يخچال ها به قدري است که هر سياح کنجکاو و يا محققي را فراري مي دهد ... و جاي بسي تاسف است که آخرين يخچال شهر يزد ، از مراکز مهم معماري سنتي ما ، چند سال قبل توسط مالک به لحاظ مسائل اقتصادي تخريب شد . »