شکوه بنا هاي اصفهان سده هفدهم ، بيش از ساير شاهکارهاي معماري ايران در غرب مشهور است اصفهان در يکي از نخبه ترين بخش هاي ايران قرار دارد . قرار داشتن آن در مرکز جغرافيايي ايران آن را به مکاني حاصلخيز ، با آب و هوايي معتدل و آب کافي زاينده رود ، آن را به مکاني منطقي براي سکونت تبديل کرده است . احتمالا از عصر ساسانيان که سپاهيان « اسپهان » در دشت حاصلخيز اطراف شهر گرد آمدند آن را به اين نام خواندند . مسجد تنها نمونه اي از انواع بناهاي تاريخي ايران در دوره اسلامي است که از آثار سال هاي نخست هجري تا کنون باقي مانده است . معماران و هنرمندان نيز سعي مي کردند بهترين تجربه ها و ابتکارات خود را در بناي مساجد به کار گيرند تا عالي ترين نمونه هاي معماري را خلق کنند .
        
تاريخچه مسجد
سيد از بزرگترين و مشهورترين مساجد اصفهان از قرن سيزدهم هجري است که به وسيله حجت الاسلام  حاج سيد محمد باقر شفتي (1180-1260) از روحانيون بزرگ اصفهان و از مراجع عاليقدر شيعه در اواخر قرن سيزدهم هجري ساختمان آن شروع شده و کاشيکاري آن تا پايان نيمه دوم آن قرن ادامه داشته است . چون عمر حجت الاسلام براي اتمام تزئينات آن کفايت نکرد ، قسمتي از آن توسط فرزندش حاج سيد اسد الله « سيد ثاني » و قسمتي توسط نواده اش حاج سيد محمد باقر ولي هنوز تزئينات قسمت هايي از آن همچنان ناتمام مانده است . . ضريح فولادي نيز توسط محمد باقر ثاني براي جدش تهيه شده است . مسجد سيد براي مطالعه کاشيکاري عهد قاجاريه بهترين بناهاي اصفهان است . در کاشيکاري هاي اين مسجد مخصوصاً در تزئينات گلدان ها و منظره هايي که نمايش داده شده رنگ قرمز نقش عمده اي دارد . مسجد سيد در محله بيد آباد و جنب بازارچه بيد آباد واقع شده است . در کتاب « تاريخچه ابنيه تاريخي اصفهان » مي خوانيم : « ... زمين مسجد را در زمان سلطان حسين فتحعلي خان اعتمادالدوله وزير شاه  مزبور خريده بود که در آن مسجدي بنا کند . بر اثر هجوم افغان ها مقدور نگرديد . تا آنکه در زمان فتحعلي شاه قاجار حجت الاسلام شفتي مبادرت به اين کار بزرگ کرد . »    سير تحول بنا : با توجه به کتيبه هاي بنا ، احداث ساختمان و کتيبه هاي آن در حدود 130 سال به طول انجاميده است . بدين صورت که ساخت بنا در اواخر نيمه اول قرن سيزدهم ه . ق . شروع و تا سال وفات مرحوم سيد تنها کاشيکاري بنا ي جنوبي انجام شده بود . و کاشيکاري کل بنا تا پايان قرن چهاردهم ادامه داشت . بررسي ساختاري و معماري بنا : نقشه بناي مسجد به صورت مستطيل شکل  ( 85×98 متر ) مجموعآ 8075 متر مربع وسعت دارد و از چهار جهت به بيرون راه پيدا مي کند و بناي آن شامل بخش هايي است که در ديگر مساجد معتبر تکرار مي شود : سردر ، صحن ، ايوان ، گنبد خانه ، شبستان ستوندار ، رواق و غرفه هاي دو طبقه اطراف صحن و به علاوه مدرس و حجره هاي مورد استفاده طلاب علوم ديني . سردر هاي مسجد  داراي کاشيکاري و کتيبه هاي تاريخي و غير تاريخي است . صحن متناسب مسجد در اطراف با غرفه ها و حجره هاي دو طبقه و ايوان ها محدود شده است و در ميانه حوضي شکيل دارد . نماهاي ايوان ها و لچکي ها غرفه ها و رواق ها با کاشيکاري خشتي دوره قاجار مزين شده و در ازاره ها نيز از پوشش سنگي استفاده شده است . در ضلع جنوبي صحن ، ايوان اصلي و در پشت طرفين آن گنبد خانه و شبستان هاي ستوندار قرار دارد . نماي داخلي و خارجي ايوان با کاشيکاري پوشش يافته که معرف ترکيب زيبايي از نقوش مختلف و کتيبه هاي خطي است  بر بالاي ايوان جنوبي ، برج ساعتي با تزئين کاشي ساخته شده است . تالار تدريس حجه الاسلام شفتي ، از ديگر آثار در خور توجه مسجد است که در محل آن را به چهل ستون مسجد مي شناسند . در ساخت اين بنا  به نظر مي رسد از چهل ستون ايده گرفته شده باشد 9 ستون استفاده شده است که  داراي ستونهاي چوبي ، درها و پنجره هاي ارسي زيبايي است . آرامگاه متشکل از گنبد خانه و رواقي است که با تزئينات متنوع کاشيکاري ، گچبري ، آيينه کاري و نقاشي  به همراه کتيبه هاي متعدد مزين شده است . در سقف آن از مقرنس هاي زيبا با عناصر تخت بهره گرفته شده . مسجد سيد اصفهان به دليل وجود تزئينات بسيار جالب گل و بوته و اسليمي و وجود خط بنائي و ديگر خطوط از استادان نامدار عصر قاجار در عداد يکي از شاهکارهاي معماري عصر قاجار قرار دارد که در گوشه گوشه آن شگردهاي جالب معماري و تزئينات بسيار عالي خود نمايي مي کند .

کتيبه هاي قرآني و تاريخي مسجد سيد اصفهان
کتيبه هاي ايوان جنوبي مورخ به سال هاي 1255 و 1256 و 1299 و گنبد خانه داراي تاريخ هاي 1259 و 1288 و 1298 بوده و محراب تاريخ هاي 1259 و 1294 و 1297 برخود دارد .
در ايوان شمالي تاريخ هاي 1257، 1259، 1299، 1309 ديده مي شود . دو کتيبه ديگر در ايوان شمالي تاريخ هاي 1277 يا 1307 و 1305 يا 1308 را نشان مي دهد که مورد اختلاف است . ايوان هاي کوچک طرفين ايوان شمالي مورخ به تاريخ 1318 مي باشند و سردر جنوب شرقي داراي تاريخ 1259، 1310، 1311، 1312 است .

سردر شمالي تاريخ هاي 1227، 1337ه.ش، سردر جنوب غربي تاريخ 1311 و سردر ورودي رواق شرقي تاريخ 1315 را دارد .
سردر مقبره مورخ به سال 1360، 1368 و 1370 است و پنجره بالاي ورودي آرامگاه تاريخ 1272، درب ورودي آرامگاه تاريخ هاي 1260 و 1322، گنبد بقعه سال 1272 و ضريح فولادي سال 1322 بر خود دارند .
سنگاب مسجد داراي تاريخ 1249 است . بنابر آنچه آمد ، کتيبه هاي موجود در بنا از سال 1249 تا 1370 را در بر مي گيرند .
خطاطان کتيبه ها محمد باقر شريف شراميان و اسدالله رجالي و عبدالجواد و کاشيکاران استاد حسنبن استاد علي ، آقاجان کاشيپز و استاد معصوم بوده اند . در معرفي حجاران بنا از استاد حسن ابن حسين علي حجار و حاجي اسمعيل حجار نام برده شده است .
هنرمندان دست اندرکار ساخت و پرداخت ضريح استاد رمضان طلاکوب اصفهاني ، حاجي غلامعلي ، استاد يداللّه ، کاظم شريف ، استاد فتح اللّه و مباشر عبدالباقي بوده اند .

سير تحول بنا:
با توجه به کتيبه هاي موجود در بنا ، احداث ساختمان و تزئينات آن در حدود 130 سال به طول انجاميده است . بدين صورت که ساخت بنا در اواخر نيمه اول قرن سيزدهم ه.ق. شروع و تا سال وفات مرحوم سيد تنها کاشيکاري بناي جنوبي انجام شده بود . و کاشيکاري کل بنا تا پايان قرن چهاردهم ادامه داشت .
قديمي ترين ماده تاريخ موجود در بنا ، تاريخ ساخت آن را سال 1255 بيان مي کند . در بالاي اسپرهاي دو طرف ايوان جنوبي در شعري از هلال شاعر قرن سيزدهم و چهاردهم مي خوانيم :
چو شد معمور اين معبد هلال از بهر تاريخش بگفتا « شد بناي کعبه ثاني باصفاهان » کتيبه سردر جنوب شرقي نشان مي دهد که کتابت آن در سال 1259 انجام و در سال 1311 گرده برداري شده است . تزئينات نماي خارجي سردر اصلي ، و مدخان و راهروي طرفين آن همچنان تا سال 1377ه. ش. ناتمام مانده بود تا اينکه در اين سال به همت حاج محمدرضا گازر کاشيکاري اين فضا به انجام رسيده . خطاطان اين تزئينات فضائلي ، کهرنگي و جواد علي کربلائي ، کاشيپز آن حاج سيد حسين موسويزاده بوده اند . کف حياط مسجد تا حدود چهل سال پيش خاکي بوده که بعد ها به صورت سنگفرش درآمده است . اضافه شدن حوض و دو سکو در حياط نيز مربوط به همان سال ها مي باشد . در جريان جنگ تحميلي (1367-1359 ه.ش.) قسمتي از کاشيکاري هاي مسجد در اثر موج انفجار فرو ريخت که در حال حاضر بازسازي شده است .