قديمى ‏ترين پل زاينده‏ رود است که به عقيده بعضى از محققين اساس امروز آن ساسانى است ولى ريشه و پايه هخامنشى دارد و قسمت هاى فوقانى آن الحاقاتى از آثار دوره ديالمه و سلاجقه را در بر مى‏ گيرد . اين‌ پل‌ قديمي‌ در ناحيه‌ « جي‌ قديم ‌» ‌ واقع‌ شده‌ و از نظر معماري‌ فوق ‌العاده‌ جالب‌ توجه‌ است‌ و يکى از پل هاى باستانى است که در چهار کيلومترى مشرق اصفهان واقع و از دو طرف از آن پل عبور مى ‏کنند . يکى از خيابان هاى مشتاق و سارويه و از دامنه تپه اشرف و ديگر از دالان بهشت ؛ در دو طرف اين پل بيشه و باغ ها و آپارتمان هاى تابستانى وجود دارد .

اين پل از نظر معمارى بسيار جالب و بعقيده باستان شناسان مربوط به دوره ساسانيان است و پايه ‏هاى آن بر روى سنگ هاى طبيعى کف رودخانه استوار گرديده است عده‏اى هم ساختمان آن را به دوره ديلميان مربوط مى ‏دانند . اين پل در نه کيلومترى مشرق پل خواجو واقع شده است ثبت اين پل در گردش ادارى است .
امروزه اين پل را پل شهرستان مى‏ نامند ، ولى در روزگاران قديم جسر حسين و پل جى هم ناميده مى ‏شده . از نويسندگان قديم ، مفضل بن سعد بن‏ حسين مافروخى اصفهانى در کتاب خود بنام محاسن اصفهان ، از اين پل بنام جسر حسين ياد کرده است و قصر هايى که نزديک اين پل بنا شده بوده را ستوده است . با توجه به مطالب کتب تاريخى و آثار به دست آمده که به آن اشاره خواهد شد ، پل مذکور از پل‏ هاى معروف اصفهان در دوران ديلميان و سلجوقيان بوده است . بر پايه شباهت پل شهرستان با پل‏ هاى ساسانى خوزستان ، مانند : پل شادروان شوشتر و پل دزفول ، اساس و بنياد اين پل را به دوران ساسانى نسبت داده ‏اند . زيرا توجه ساسانيان به پل سازى که يکى از لازمه‏ هاى شهر هاى کنار رودخانه يا است شهرت دارد .

اقدامات ساسانيان در زمينه ايجاد تاسيسات زيربنايى ، نظير جاده ، پل ، سد و کانال‏ هاى آبرسانى ، نشانه‏ اى از توجه آنها به برنامه ريزى عمرانى است و از پيش مى ‏توان پذيرفت که شکوفايى زندگى شهرى با جمعيت رو به افزايش شهرها ، بدون وجود تجهيزات فوق ، امکان ‏پذير نبوده است . برخى از آثار بجا مانده از تاسيسات ساسانى و همچنين اشارات مورخين اسلامى به جنبه هايى از اقدامات مزبور ، بيانگر توجه ساسانيان به هر دو نوع برنامه ريزى فوق الذکر است . افزايش جمعيت و گسترش ابعاد شهرها ، بى شبهه مسايل متعدى بر کارگردانان عصر ساسانى مطرح مى ‏کرد که از آن جمله ، مشکل تامين آب مردم بود . ساسانيان سدهاى متعدد بدين منظور ايجاد کردند و به توزيع آب ، ميان شهرنشينان اهتمام نمودند . سپس با استفاده از نوشته ‏هاى اصطخرى و اين حوقل در مى ‏يابيم که حتى قرن ها پس از اسلام ، اداره تقسيم آب در شهرهايى چون سمرقند ، به عهده زرتشتيان بود .

سمرقند ، منبع آبى مهم و شبکه توزيعى از لوله‏ هاى فلزى ( قلعى ) داشت و نمودارى از ابتکارات ارزنده ساسانيان به شمار مى ‏رفت . توزيع آب در محلات نيشابور نمونه ديگرى از اقدامات ساسانيان در زمينه تاسيسات آبرسانى شهر ى است . در زمان قديم ، آب رودخانه‏ اى را که از طرف شمال به شهر نيشابور سرازير مى ‏شد ، از زيرزمين به داخل شهر مى ‏آوردند و آن را پس از رسيدن به شهر ، به وسيله رشته‏ هاى متعدد قنوات به محله‏ هاى و خانه ‏ها تقسيم مى ‏کردند . به طورى که تقريباً بيشتر مناطق ، داراى آب جارى بوده است .
تقسيم آب زاينده رود نيز همانطور که ذکر شد ، به اردشير بابکان نسبت داده شده است . شايد احداث مادى ‏هاى اصفهان نيز از اقدامات دوره ساسانى باشد . اين رسته يادآور مى ‏شود که نامگذارى رودخانه زرين رود ( زاينده رود ) از اقدامات اردشير بابکان بوده است .

مصالح ساختمان به کار رفته در پل شهرستان
الف) سنگ
از لاشه سنگ و ملات براى ساختن پل استفاده شده است .
ب) آجر
در ساختمان پل و بناى موسوم به گمرک خانه ، از آجر استفاده شده است . ابعاد آجر ها به اين شرح است 25*25*5 سانتيمتر، قرمز رنگ 26*26*5 سانتيمتر، کرمى مايل به سبز .
پ) خشت
ابعاد خشت ها به علت اندودى که در اثر مرمت‏ هاى مکرر بر روى آن انجام شده ، نامشخص مى ‏باشد . از خشت ، در ساختمان گمرگ خانه پل استفاده شده است .

خصوصيات پل شهرستان
طول پل مزبور از ستون مدور آجرى تا انتهاى سنگفرش قديمى ، در حدود 105 متر و عرض آن از 4/25 تا5 متر متغير است . جهت پل ، شمالى - جنوبى با کمى انحراف است . انحراف آن از فاصله چهل مترى از سمت جنوب آغاز مى ‏گردد کف پل هموار نيست ، بلکه از مرکز پل در دو سمت داراى شيب ملايمى است .

پل شهرستان داراى يازده چشمه و دوازده پايه سنگى بزرگ است دو دهنه کنارى آن ، مربوط به نهر هاى منشعب از رودخانه است . بر روى هر کدام از پايه ‏هاى سنگى ، يک طاقنما ديده مى‏ شود که از پايه سوم ( سمت جنوب ) شروع شده و تعداد آنها به هشت عدد مى ‏رسد ، ابعاد آنها متفاوت است در سمت شمال پل ، بنايى از خشت و آجر ساخته شده که سقف آن فرو ريخته بود . بنا داراى اتاق کوچک و دو طاقنما به عرض 1/16 متر و ارتفاع 93 سانتيمتر مى‏ باشد . اين ساختمان به گمرک خانه شهرت دارد که مرمت کرده و به صورت چاپخانه سنتى در آورده ‏اند .
در يکى از جرزها ، يک ستون مدور آجرى به ارتفاع 1/30 سانتيمتر به دست آمده که ابعاد آن 25*17/5*5 سانتيمتر و قرمز رنگ مى ‏باشد آجرها، به دليل اينکه بتوانند ستون دايره ‏اى شکل ايجاد کنند ، به صورت ذوزنقه ‏اى ساخته شده ‏اند .

شيوه ساختمان پل
همانطور که ذکر شد ، پل بر بستر صخره ‏اى رودخانه احداث شده است . در زمان ‏هاى باستان ، براى ايجاد پل ‏ها ، بستر صخره ‏اى رودخانه انتخاب مى ‏شد . همچنين محل مورد نظر را در جايى انتخاب مى‏ کردند که رودخانه باريک شده است . اين شيوه ، براى استحکام و صرفه جويى در مصرف مصالح در ساختمان پل به کار گرفته مى ‏شد در اين شيوه ، ابتدا صخره را تراشيده سپس با سنگ و ساروج پايه‏ هاى پل را به وجود مى ‏آوردند . در ساختن پل شهرستان نيز از همين شيوه استفاده شده ، و پايه ‏ها را از سنگ لاشه و ساروج ساخته ‏اند .
به نظر مى ‏رسد تمام پل از سنگ و ملات ساخته شده و سپس بعد از ويرانى که بر اثر طغيان ‏هاى مکرر زاينده رود صورت گرفته ، طاق ‏ها را مرمت کرده ‏اند . آثار مرمت، به خاطر ناهمگونى قوس هاى طاق مشخص مى ‏باشد . آثار بجامانده از پل و مرمت ‏ها را اينگونه مى ‏توات تقسيم بندى کرد :

1 - آثار بناى اوليه در پا طاق قوس‏ ها که از سنگ و ملات استفاده شده ، با پايه ‏هاى پل از نظر مصالح يکسان مى ‏باشند .
2 - آثار مرمت بعدى که به شيوه اوليه ساختمان پل و با سنگ و ملات انجام گرفته است . اين مصالح اندکى با مصالح اوليه از نظر ابعاد سنگ‏ ها متفاوت مى ‏باشد .
3 - قسمت‏ هاى بالاى طاق چشمه ‏ها که مرمت شده ، در دوران بعدى ( احتمالاً سلجوقيان ) با آجر مرمت شده است . ابعاد آجر هاى اين قسمت 25*25*5 و رنگ قرمز ملايم مى‏ باشند . آجر هاى مذکور با آجر هاى ستون روى پل ، از نظر جنس و ابعاد يکسان مى ‏باشد . بر روى آجر ها از اندود مقاومى استفاده شده است .
4 – قسمت ‏هاى ديگرى از پل ، از جمله حاشيه قوس‏ها و بعضى نقاط ديگر طاق‏ ها يا آجرهايى به ابعاد 26*26*5 به رنگ کرمى مايل به سبز مرمت شده است . اين مرمت بر اساس نوع آجرها ، احتمالاً به دوران صفوى مربوط مى ‏گردد . نمونه آجر هاى ياد شده در ساختمان پل خواجوى اصفهان نيز به کار گرفته شده و مرمت ‏هاى دوران اخير نيز با آجرى به همين شکل انجام گرفته است .
5 – آجر هاى ديگر در مرمت پل به کار گرفته شده که ابعاد آن عبارتند از : 20*20*4 23*23*7 سانتيمتر ، رنگ اين آجرها ، کرمى مايل به زرد و کرمى مايل به قرمز است .

از سبک ساختمان پل مى ‏توان دريافت که تاريخ احداثل پل ، با ساختمان اوليه که در تپه اشرف ايجاد شده ، مربوط به يک دوره است . به کارگيرى مصالح و بريدن صخره ‏ها ، همه حاکى از اين موضوع مى ‏باشد . احتمالاً پل ،
در دوران آل بويه ، سلجوقى و صفوى ، مورد مرمت کلى قرار گرفته است . اهميت پل که تا دوران صفوى ، راه اصفهان به شيراز از فراز آن مى گذشت ، محرز مى ‏باشد .
اصفهان ، داراى دو پل ديگر نيز هست که به شيوه پل شهرستان ، بر روى صخره‏ هاى کف رودخانه ايجاد شده ‏اند . ساختمان اوليه آنها را نيز به دوران پيش از اسلام نسبت مى‏ دهند، مانند پل مارنان . پل مزبور در طغيان ‏هاى زاينده رود ويران شده و در سال 1367 به طور کامل بازسازى شد . در عکسى که زمان ويرانى پل برداشته شده است ، مى‏ توان استفاده از مصالح متنوع را ، مانند پل شهرستان ، مشاهده کرد ؛ همچنين پل خواجو که در دوران صفوى به طور کامل بازسازى شد . بنابراين شايد بتوانيم اساس بناى اين سه پل را از احداثات زمان ساسانيان بدانيم .

از ديوار خشتى که به موازات رودخانه ، در حفارى سال 1352 به دست آمد ، مى ‏توان پى برد که قسمت شمالى پل - که شهرستان ناميده مى ‏شده - کاملاً محصور بوده و راه دست يافتن به شهر ، تنها از طريق بناى گمرک خانه پل بوده و در واقع گمرک خانه ، دوازه شهرستان محسوب مى‏ شده است .

يا آثار بجا مانده از پل و پيرامون آن ، مى ‏توان نتيجه گرفت که پل شهرستان در دوره ساسانى ساخته شد و سپس در دوران بعد از اسلام ، به دفعات مورد مرمت قرار گرفت . زيرا پل ، بنايى است که براى همگان سودمند است و بايد آن را حفظ مى ‏کردند . بناى گمرک خانه پل ، مربوط به دوران بعدى است . با اين نوع بناها از روزگار آل بويه آشنا هستيم . نمونه ‏هاى از آن ، در بند امير در جلگه مرودشت باقى مانده است . ولى به احتمال زياد ، اين شيوه ماخوذ از دوره پيش از اسلام مى ‏باشد و ، شايد گمرک خانه بر بنايى کهنتر ساخته شده باشد . بنابراين اگر ساختمان اوليه تپه اشرف را بناى تدافعى قلمداد کنيم ، دليل منطقى خواهيم يافت که نگهبانى از پل ورود و خروج به شهر را از وظايف ساکنان قلعه بدانيم.