قلعه قهقهه

دژ قهقهه در ?? کيلومتري شمال شرقي شهرستان مشکين شهر در استان اردبيل قرار دارد . اين دژ به دليل اينکه محل زنداني شدن افراد سياسي مهمي - مانند شاهزادگان صفوي - در زمان گذشته بوده ‌است در تاريخ شهرت بسياري دارد .

موقعيت دژ

اين قلعه در تپه سنگي به ارتفاع تقريبي ???? هزار متر از زمين هاي اطراف قرار داشته و اطراف آن را با حصار مستحکم و غير قابل نفوذ احداث نموده ‌اند که با گذشت ساليان دراز هم اکنون نيز ورود به آن تقريباً غير ممکن بوده و فقط در شرايط جوي مناسب امکان ‌پذير است سطح قلعه حدود ? هکتار (???x???) و اختلاف سطح در سطح فوقاني قلعه کمتر از ?? متر است .

تنها راه استحصال آب در اين قلعه جمع آبهاي سطحي حاصل از آب باران و بارش برف است که قلعه بانان و يا ساکنين جهت ذخيره سازي آب حفره ‌هائي در دل سنگ کنده ‌اند که از آن جمله تعداد چهار مخزن به قطر ? متر و به عمق متر در قسمت شمال شرقي و تعداد ?? آب انبار به ابعاد ??x??x?/?در قسمت غربي قلعه از آن جمله‌اند .

مرتفع ‌ترين قسمت قلعه قسمت جنوبي آن است آثاري در اين قسمت ديده مي ‌شود که حکايت از وجود يک ساختمان ??x?? >متر که هم اکنون با خاک يکسان شده ‌است و به احتمال قوي محل نگهبانان بوده چرا که از اين قسمت اشراف کامل به قلعه و دره‌ هاي همجوار را داراست که با ملات گچ آهگ و آجر ساخته شده بوده ‌است .

اين قلعه شامل سه ديوار يا سه حصار متداخل است و حصار چهارم بعنوان زندان از آن استفاده مي ‌شده تنها مسير صعود به قلعه از مسير شمال شرقي است که پس از حدود يک ساعت پيمايش به ورودي قلعه که راهروي است ساخته شده از سنگ و آجر با طاق جناقي و از آن به محوطه قلعه راه است که مي ‌شود به قله دسترسي پيدا کرد زندان قلعه در منتها اليه قسمت شرقي قلعه واقع شده و راه ورودي آن حفره ‌اي است طبيعي که در دل تخته سنگ عظيم و قطور که با قراردادن سنگي ديگر در مقابل آن همچون در زندان را محصور مي‌ کرد .

سطح فوقاني صفه قله کد تاسيسات قلعه در آنها بنا شده نسبتا مسطح و در حدود يک هکتار وسعت دارد اين قلعه در 4 طرف داراي بريدگي هاي عمودي و پرتگاه هاي رفيعي است که نفوذ ناپذير مي باشد تنها در بخش کوچکي از ضلع غربي داراي بريدگي هاي کم ارتفاع و با شيب هاي نسبتا ملايم مي باشد که به دامنه ها راه پيدا مي کند در بريدگي ها کم ارتفاع پله هاي کم عرض کنده شده و در بعضي نقاط به آن افزوده اند در هر حال محل عبور و صعود به قلعه در حد و ظرفيت يک نفر بوده است .

با احداث بارو ها - برج ها - دوازه ها در مسير هاي ورودي بر صلاحيت قلعه افزوده اند .

مصالح به کار رفته سنگ مالون ماسه اي و آذرين با ملات گچ مي باشد طاق هشتي و بخشي کوچکي از تاسيسات روي قلعه آجر چهار گوش مي باشد .

واحد هاي تشکيل دهنده قلعه اعم از تاسيسات دفاعي - نگهباني - زندان - مخازن - انبار و ... هنوز مطالعه نشده است لازم است به موازات عمليات حفلظتي و ساماندهي پژوهش هاي باستان شناسي نيز انجام پذيرد .

در ارتفاعات قلعه و در دامنه هاي آن هيچ گونه چشمه اي مشاهده نشده است تنها منبع تامين آب مورد نياز ساکنان قلعه حوضچه هايي است به طول و عرض تقريبي 5×3 متر عمق 2 الي 4 متر که در مسير آب باران روي صفه فو قاني کنده شده و در زمستان ها با آب برف و باران پر مي شده است آب اضافه بر آن احتمالا بوسيله قاطر و حيوانات بارکش از روستاي همجوار به قلعه حمل مي شده است ارتفاع قلعه از سطح دريا 1179 متر و از بستر دره هاي اطراف 300متر مي باشد .

تاريخچه :

قلعه از مهمترين و مستحکم ترين قلعه هاي دوره صفويه بوده است که شاهزادگان اميراني چون سام ميرزا _ القاص ميرزا _ اسمعيل دوم _ خان احمد خان حاکم گيلان _ امير خان _ حاکم ترکان و ... در آن زنداني بوده اند .

در زمان جنگ هاي ايراني و عثماني خزاين شاهان صفوي در آن نگهداري و حفاظت مي شده است اهميت اين قلعه از اواخر دوره صفويه بتدريج کمتر شده ودر دوره قاجاريه به يکباره متروکه شده است .

احتمال دارد اين قلعه نيز چون قلعه هاي بابک_ پيغام _ پشتو _ نودوز و ... در دوره هاي قديمتر و حتي در قبل از اسلام نيز به لحاظ اهميت سوق الجيشي مورد استفاده بوده باشد لازم است در جريان حفاظت و ساماندهي برراي نگهداري و مطالعه کليه يافته هاي باستان شناسي مخصوصا سفال دقت کافي مبذول گردد .

اهداف

1 - حفاظت و استحکام بخشي آثار و بقاياي قلعه

2 - ساماندهي و حفظ مجموعه طبيعي آثار طبيعت و بناه

3 - ايمن سازي مسيرهاي ورودي به قلعه و پرتگاه ه

4 - تامين آب واحداث سرويس هاي بهداشتي و خدماتي در حد مورد نياز

قلعه قهقهه در زمان صفويان

قلعه قهقهه با وجود امکانات طبيعي و اندکي تغيير بدست بشري دژي مستحکم و دست نيافتني و محلي امن جهت نگهداري خزائن و جواهرات سلطنتي و شورشيبان خطرناک و زندانيان سياسي گشت. اسکندر بيگ مولف کتاب عالم آراي عباسي مي‌نويسد: «قهقهه قلعه‌اي عالي اساس واقع در قراجه داغ بر فراز قله کوه سنگي است که ساکنين آن با قلعه فلک الافلاک و نگهبانان آن با شب زنده داران فلک الافلاک همرازند».

همچنين محمد يوسف واله اصفهاني مولف کتاب خلد برين چنين مي‌نويسد: «نسيم سبک خيز را مجال عبور از حوالي قلعه قهقهه نيست».

زندانيان قلعه قهقهه

مهمترين زنداني قلعه فوق اسماعيل ميرزا فرزند شاه تهماسب يکم صفوي است يا به ‌عبارت ديگر شاه اسماعيل دوم دومين پسر ارشد شاه تهماسب يکم سلطان قزلباش ‌ها است. وي مردي شجاع جنگجو و تيغ زن بي دريغ بود و بعلت زياده روي در امورات پدري و گردن ندادن به فرامين پدر دستگير و در قلعه قهقهه بمدت ?? سال و ? ماه و ?? روز و تا مرگ پدر در زندان مخوف دوام آورد و سرآنجام با گردش دوران پا به قدرت نهاد و بسياري از کسان و خويشان را که در اين مدت پا درمياني نکرده بودنداز دم تيغ گذراند .

از ديگر زندانيان قلعه مشهورترين آنها خان احمد گيلاني والي گيلان که در سال ??? ق. بر اثر شورش دستگير و در زندان قهقهه زنداني شد ولي چون والي گيلان بود شعر سروده و تسليم شاه تهماسب کرد .

از گردش چرخ واژگون مي‌گريم   و از جور زمانه بين که چون مي‌گريم

با قد خميده چون صراحي شب و روز   در قهقهه‌ام و ليک خون مي‌گريم

و در جواب يکي از ادباي دربار مي ‌نويسد :

آن روز که کارت همگي قهقهه بود   با راي تو راي سلطنت صد مهه بود

امروز در اين قهقهه با گريه بساز   کان قهقهه را نتيجه اين قهقهه بود

در سال ??? هجري قمري اميرخان ترکمان حاکم تبريز که به سلطان محمد صفوي شوريده بود دستگير و در زندان قهقهه زنداني شد و پادشاه صفوي آخرين خواسته او را اجابت کرده و معشوقه اش بي نظير را همراه وي روانه زندان کرد و تا وا پسين لحظات عمر خود را در آن زندان سپري کرد. مراد پاشاي رومي و احمد پاشا دو تن از سرداران نظامي عثماني ازديگر زنداني قلعه قهقهه مي ‌باشند .

همچنين در سال ??? خ. (??? ق.) سام ميرزا از شاه تهماسب يکم خواست که او را به خراسان بفرستد ؛ شاه نيز موافقت کرد ، اما بعد به تحريک مغرضان پشيمان شد و سام ميرزا را با دو پسر خردسالش به دژ قهقهه فرستاد . سرانجام در سال ??? (??? ق.) به دستور شاه تهماسب ، سام ميرزا و پسرانش را به همراه پسران القاس ميرزا که در آن دژ بودند ، به قتل رساندند .

در سال ???? هجري قمري در ?? سال سلطنت شاه عباس زندانيان زندان با استفاده از فرصت نگهبان را گشته و زندان را به تصرف خود در آورده و اين زندانيان که بيشتر از کرد ها و عثماني ها بودند و بزرگ آنها مصطفي پاشا و احمد پاشا و کورحسن بودند بمدت دو ماه زندان را در تصرف خود داشتند تا با ميانجيگري خواجه مقصود علي با اعلام عفو و وعده شورش را خوابانيد و قلعه را به تصرف خود درآورد .