مسجد جمعه اردبيل

 اين بنا در شمال شرقي شهر ، بين محله هاي پيرشمس الدين و عبد الله شاه بر روي تپه مرتفعي واقع گرديده و يکي از قديمي ترين مساجد شمال غربي ايران است . با توجه به حفاري هاي باستان شناسي که در محوطه اطراف اين مسجد صورت گرفته بقاياي شبستان هاي ستوندار در بخش شرقي و شمالي و هم چنين آثاري از کتيبه هاي متعلق به قرن سوم و چهارم ه .ق . کشف گرديده است . اصل بناي کنوني مسجد در دوره سلجوقيان بر روي بقاياي کهن تري ساخته شده که در نتيجه حمله مغول حدود سال 620 هجري ويران و درحدود سال 650 هجري مجدداً باز سازي گشته است در اين بازسازي ، گنبد به طور کامل بازسازي شده و تزيينات مختلف گچبري و نقاشي در شبستان و محراب آن انجام گرديده است . بناي فعلي مسجد به ابعاد خارجي 85/18 ×45/36 متر از گنبد خانه اي ويران و ايواني که در دوره هاي بعد به شبستان ستونداري تبديل شده ، تشکيل مي شود همچنين در 5/16 متري مسجد ، بقاياي مناره اي از دوره سلجوقي برجاي مانده است . اين فضا توسط سه کنج ها و ترنبه ها به هشت ضلعي و سپس شانزده ضلعي تبديل گرديده و گنبد بر روي آن قرار گرفته است .

بقاياي ساقه گنبد نشان مي دهد که اين بخش داراي ترک هاي متعدد منشوري زيبا قطار بندي و تزيينات کاشي معرق بوده که تنها بخش اندکي از آن باقي مانده است . ديواره هاي داخلي گنبد خانه با اندود گچ و نقوش ترنج و گل و بوته قابل مقايسه با تزيينات گنبد سلطانيه تزيين يافته و درضلع جنوبي آن ، محراب بلند و زيبايي از دوره ايلخاني باگچبري ها ومقرنس کاري هاي جالب و در زير آن آثاري از محراب کوچکتر دوره سلجوقي مشهود است . درب ورودي مسجد به تاريخ 742 ه .ق . داراي گره هاي هندسي ، گل ميخ هاي آهني وکتيبه اي حاوي دوبيت شعر به خط نسخ است چنين به نظر مي رسد که درب مزبور ، از جاي ديگر به اين مسجد منتقل شده است . در حدود 5/16 متري مسجد ، بقاياي مناره اي از دوره سلجوقي به ارتفاع هشت و قطر پنج متر باقي مانده که به هنگام آباداني مسجد در کنار آن قرار داشته آجر چيني بخشي از سطح مناره به صورت خفته راسته است که تا حدودي به آن حالت تزييني بخشيده است بر بدنه مناره دوسنگ نبشته به تاريخ هاي 878 و879 ه .ق نصب شده که مربوط به اوزون حسن حکمران آق قويونلو است و ارتباطي با بناي مسجد و ناره ندارد و حتمالاً از جاي ديگري آورده و ر روي منار نصب شده است اين بنا به شماره 248 به ثبت تاريخي رسيده است .

مأذنه مسجد اثر ديگري است که به صورت گلدسته استوانه اي شکل در ضلع غربي شبستان اصلي مسجد و به فاصله تقريبي 15 متري قرار دارد . ايوان مسجد متصل به گنبدخانه مي باشد که در قسمت شمالي آن واقع شده و در حال حاضر با تيرهاي چوبي پوشانده شده و نمازخانه فعلي را بوجود آورده است .

مسجد جمعه اردبيل از بناهاي کم نظير ادوار اسلامي ايران است که در دوره هاي مختلف ازجمله ايلخاني، سلجوقي ، صفوي ، قاجار مرمت شده است .

به گفته بيوک جامعي (????) اين مسجد مربوط به دوران سلجوقيان است که کنار آتشکده اي قرار گرفته و ساختمان قبلي مسجد مربوط به آتشکده بوده است جمعه مسجد شامل حياط و ايوان و طاق باشکوهي بوده که در حمله مغولها تخريب شده و فعلا قسمتي از مسجد سالم است .

اين مسجد که در برخي از نسخه ‌ها و کتاب ها از آن به عنوان مسجد جامع نيز ياد شده ، بازمانده مسجد عظيم و گسترده و کم نظيري است که در دوره‌هاي مختلف اسلامي بويژه دوره سلجوقي شکل گرفته و تا اوايل دوره صفوي آباد بوده است . اينکه از چه تاريخي اين مسجد بر روي آثار پيش از اسلام ساخته شده اطلاعي در دست نيست اما بررسي هايي که هيات کاوشگري ايراني انجام داده است نشان مي ‌دهد اين مسجد در قرون اوليه اسلامي ساخته شده است . مسجد دوره‌ هاي سلجوقي و ايلخاني بسيار گسترده تر و عظيم تر و وسيع تر از بناي مکعبي فعلي بوده و بناي سرپاي موجود صرفاً گنبدخانه و ايوان مسجد بزرگ را تشکيل مي ‌داده است . تک منار استوانه اي شکل آجري آن از يادگار هاي زمان سلجوقي است . مرور زمان باعث شده است اجزاي بنا تا حدي که امروز ديده مي ‌شود ويران شود . همچنين به دليل تصرفاتي که افراد در حريم و تپه به عمل آورده اند و منازلي که روي دامنه آن احداث شده ، به تدريج از وسعت اين مسجد کاسته است و مساحت آنرا به اندازه کنوني تقليل داده است .

اين مسجد آخرين بار در دوران ايلخاني مورد مرمت قرار گرفته است . کاوش هاي باستان شناسي که براي شناخت مختصات تاريخي بنا از سال ???? توسط سازمان ميراث فرهنگي شروع شده، پس از خاکبرداري از لايه ‌هاي خاک و برچيدن قبرهاي متاخر، سرستون هاي آجري و قسمتي از ديوار شبستان مسجد عتيق را که متعلق به دوره ايلخاني بوده از خاک بيرون آورد که تاريخ روشن مسجد و چگونگي الحاقات و تکامل آن را طي ادوار مختلف تا حدي مشخص نمود و قرار است نتايج اين تحقيق توسط هيات علمي تدوين و مشخص گردد . وجود آجر هاي مستعمل در اين بنا ، تزيينات کاشيکاري و گچبري و نقش مهر ها در بندکشي و فواصل آجر ها قابل مقايسه با ساير بناهاي دوره سلجوقي در آذربايجان است . علت اصلي انهدام و خرابي مسجد ، زلزله شديدي بوده که موجب تخريب اين بنا شده است . تعميرات که در قرن هفتم ، قسمت اساسي بنا و گنبد آن صورت گرفته است .

شکل گيري و نقشه مسجد جمعه اردبيل بر خلاف مساجد دوره سلجوقي که اغلب به صورت چهار ايواني بنا مي‌ شده ساخته شده است . اين موضوع يکي از مختصات استثنايي پلان مسجد جمعه اردبيل محسوب مي ‌شود . در زير تالار اصلي مسجد ، به منظور تسهيل عبور و مرور مردم و دسته‌ ها و اجتماعات ، دهليز ها و راهرو هايي به صورت شبکه اي منظم و محاسبه شده ساخته شده است که در فاصله هر دو متر به صورت چهار راهي متقاطع اين ممعبر ها ديده مي‌ شوند و بلندي هر يک از اين راهرو هاي زيرزميني ??? سانتي متر و داراي ?? سانتي متر پهنا مي ‌باشد .

بناي اصلي مسجد که هم اکنون محوطه مکعبي آن سرپاست ، در دوره آباداني داراي گنبدي بوده که گريو گنبد آن داراي ترکيب هاي متعدد منشوري بسيار زيباست که قطاربندي با تزيينات کاشي معرق دارد و کاربندي زير گنبد نيز بدين شکل بوده که در هر يک از گوشه ‌هاي اين مربع سه کنج با لچکي هاي بزرگي ساخته شده که هر شيک داراي دو روزن مستطيلي شکل براي نورگيري و کسب روشنايي براي محوطه محراب بوده است .

محوطه اصلي و مربع شکل مسجد در قسمت غربي و شرقي داراي تاقنماهاي متعدد است که در هر بدنه تعداد آنها سه دهنه است که در ميان هر يک از تاقنماها راهرو هاي باريکي به صورت معبر به قسمت هاي مختلف مسجد از جمله به نمازخانه و شبستان بزرگ راه پيدا مي ‌کند . ايوان مجاور گنبدخانه هم اکنون به صورت مسجدي داير ، مورد استفاده اهالي محل است که با همان شبکه راه‌ هاي زيرزميني از طرف جنوب به محوطه محراب و از طرف بدنه غربي و شرقي به راهرو هاي زيرزميني منتهي مي ‌شود . پوشش فعلي مسجد به صورت سقف تير پوشي مسطح با استفاده از سه رديف پايه ستون هاي سه تايي مي ‌باشد که در زمان قاجار ساخته شده است . به هر حال در اين تعميرات هرگز به تخريب گريو گنبد و بقاياي تزييني آن اقدام نشده است .

مسجد جمعه اردبيل به مرور زمان صدمات زيادي خورده است که آخرين و جديدي ترين آن در سال ???? بوده که در طي آن در جريان ساخت و توسعه امتداد خيابان سيمتري ، بخش زيادي از تپه تاريخي از بين رفت و بدنه شرقي محوطه محراب مسجد دچار شکستگي و رانش شد . هم اکنون اين مسجد به دليل قرار گرفتن در مسير حرکت وسايط نقليه سنگين در معرض لرزش و فرسايش هر چه بيشتر قرار دارد و خطر تخريب و فرسودگي آن را تهديد مي ‌کند .