درياچه هامون سومين درياچه بزرگ ايران پس از درياچه خزر و درياچه اروميه است . اين درياچه از سه درياچه کوچک تشکيل شده ‌است که در زمان وفور آب به هم متصل مي ‌شوند و درياچه هامون را که تشکيل مي‌ دهند و بزرگ ‌ترين پهنه آب‌ هاي شيرين سيستان ، نقش اساسي در زندگي مردم منطقه داشته ، علاوه بر اثرات مثبت طبيعي ، اقتصادي و اجتماعي آن ، در دين زرتشت نيز تقدس خاصي دارد .

در دشت سيستان يک سري فرورفتگي ها و چاله ‌هاي طبيعي وجود دارد که در ماه ‌هاي مختلف به درياچه و باتلاق و نيزار تبديل مي ‌شود و به سه قسمت سابوري ، پوزک و هامون تقسيم مي ‌شود . وسعت کل هامون ‌ها در زمان پرآبي ???? کيلومتر مربع است که از اين مقدار ???? کيلومتر مربع متعلق به ايران است . با اين اوصاف ، درياچه هامون وابسته به رودخانه هيرمند مي‌ باشد و اين وابستگي باعث شده تا هر گونه نوسانات در ميزان آب آن ، مشکلاتي را براي کل سيستم بوجود آورد .
رودخانه هيرمند شريان اصلي ورود به هامون و همچنين رودخانه ‌هاي خاشرود ، فراه ، هاروت رود ، شوررود ، حسين آباد و نهبندان به هامون مي ريزند .
تيمورلنگ نيز از اين درياچه چنين ياد مي‌ کند : امير سيستان مرا سوار بر کشتي کرد و روي درياچه هامون گردش داد و به من گفت که در دوره رستم وسعت اين دريا بيش از اين بود که مي‌ بيني .
مولف حدود العالم مي ‌نويسد : درياي زره به سيستان است که گرد آن سي فرسنگ است ، اندر پهناي او هشت فرسنگ و گاه آب اين دريا چندان بود که از رودي خيزد که از کرمان بگذرد و به درياي اعظم ريزد .

در سيستان درياچه و رودخانه ي فصلي هامون و ذخاير چاه نيمه ، از اهميت ويژه اي برخوردار است . حوزه هامون هيرمند ، داراي وسعت 34273 کيلومتر مربع است که 5/74% سطح حوزه آب ريز در سطح استان است . رودخانه هيرمند و چاه نيمه ، منبع اصلي تامين آب دشت سيستان و در حقيقت شاهرگ حياتي منطقه سيستان است که از کوه هاي هندوکش و ارتفاعات بابايغما در چهل کيلومتري غرب کابل ، در افغانستان ، سرچشمه مي گيرد و پس از طي مسافت 1050 کيلومتر ، وارد خاک ايران مي شود . اين رودخانه در مرز جريان پيدا مي کند و پس از انشعاب شاخه هاي شيردل و نياتک از آن ، وارد خاک افغانستان مي شود ، شاخه ديگر در ناحيه جنوب شرقي خاک سيستان پس از انشعاب از طريق سد کوهک در جهت شرقي غربي ، مستقيماً وارد خاک اين منطقه مي گردد و در محل سد زهک دو شاخه اصلي ، در همان جهت ادامه مسير مي دهد . سد سيستان و پل نهر آب بر اين شاخه ( که از طريق چاه نيمه تامين مي شود . ) تعبيه شده است . اين رودخانه ، نهايتا در محل لورگ باغ وارد درياچه هامون مي گردد .

کشور ايران به دليل موقعيت خاص جغرافيايي و زمين شناختي فلات ايران از تعداد و تنوع بسيار بالاي اکوسيستم هاي تالابي برخوردار است به طوري که از ?? محيط تالابي تعريف نشده به جز يک مورد ، مابقي در ايران يافت مي شود . بالغ بر ??? تالاب در کشور ما وجود دارد که ?? مورد آنها از وسعتي درخور توجه برخوردار هستند که مي توانند در سطح بين المللي نيز مطرح باشند اما تنها ?? تالاب کشور در سايت رامسر به عنوان مهمترين تالاب هاي بين المللي به ثبت رسيده است که به رغم اهميت بالاي اين ?? منطقه در سطح جهان و قرار گرفتن اکثر اين مناطق در فهرست مناطق چهارگانه و تحت الحفظ سازمان حفاظت محيط زيست ، هيچيک از وضعيت مطلوبي برخوردار نيست . ? تالاب از سوي دبيرخانه کنوانسيون رامسر در فهرست مونتروي کنوانسيون به عنوان تالاب هاي در معرض تهديد و تخريب ثبت شده ، در حالي که تعداد واقعي تالاب هاي در شرف نابودي کشور رقمي بيش از اين است .

درياچه هامون به عنوان هفتمين تالاب بين المللي جهان و بزرگ ترين درياچه آب شيرين کشور تقريباً براي هميشه از روي نقشه جغرافيايي پاک شد . درياچه اي که تا کمتر از دو دهه قبل هر ساله پذيراي بيش از يک ميليون پرنده مهاجر بود . با نابودي هامون ?? هزار صياد بيکار شدند و زناني که با بهره گيري از ني هاي درياچه به توليد صنايع دستي اشتغال داشتند منبع درآمد خود را از دست دادند . دامداران سيستاني با ??? هزار رأس گاوي که تا ديروز در ?? هزار هکتار از اراضي درياچه چرا مي کردند مهاجرت کردند و ??? روستا تحت تاثير هجوم شن هاي روان درياچه قرار گرفته است . درياچه اي که سالانه ?? هزار تن ماهي از آن صيد مي شد امروز يک بستر خشک و تفتيده است . شايد اگر مطالعه دقيقي صورت مي گرفت مشخص مي شد که نابودي هامون بزرگ ترين پديده پناهندگي و آوارگان زيست محيطي در کشور را رقم زده است . خشکسالي هاي سال هاي اخير و عدم پايبندي افغان ها به راي کميسيون دلتا ( کميسيون دلتا متشکل بود از کارشناسان سه کشور کانادا ، آمريکا و شيلي که روي رودخانه هيرمند کار کارشناسي انجام دادند ) و قرارداد ???? دولت ايران و افغانستان مبني بر آزادسازي ?? متر مکعب آب در هر ثانيه در رودخانه هيرمند و ضعف روابط ديپلماتيک دولت ايران در حل اين معضل ، جملگي باعث شد تا امروز هامون چشم انتظار قطره اي از آب هيرمند باشد .

نام درياچه هامون در اوستا " کانس اويا " آمده و در پهلوي " کيانسي " و در کتب فارسي " کانفسه " و در شاهنامه فردوسي " زره " آمده ‌است . در يشت نوزدهم که نام زامياديشت معروف است ( بند 66 ) آمده است که مرکزيت دين زرتشت ، سرزمين هاي پيرامون درياچه کيانسيه است و گاهي با کلمه ( آپ ) آميخته و بصورت ( کيانسي آپ ) آمده است . هامون اسمي است که بعد ها به اين درياچه داده شد . سابقه تاريخي اين درياچه نشان مي دهد که در ايران قديم از لحاظ مذهبي داراي تقدس بوده ، چنانکه استاد پورداوود مي گويد : شرافت هامون در اين است که در آينده سه پسر از پشت پيغمبر ( زرتشت ) از کنار آن ظهور خواهند کرد که هر يک به فاصله هزار سال از همديگر پا به عرصه وجود خواهند گذاشت . بدين ترتيب بنا به تفصيل کتب تاريخي ، فروهر ها براي نگهداري نسل آينده زرتشت به درياچه کيانسي ( هامون ) گماشته شده اند .

بنابر روايات مذهبي زرتشتيان ، عالم از بدو خلقت روح تا پايان به دوازده دوره هزار ساله تقسيم مي شود که دهمين هزاره ( هزاره هوشيدر ) سپس ( هزاره هوشيدر ماه ) و در آخر ( هزاره سوشيانت ) است .

گذشته از کتب پهلوي ، به تکرار در خود اوستا ( کانس اويا ) يا درياچه هامون محل ظهور سوشيانت خوانده شده و در فقره هاي 92-96 زامياديشت آمده که سوشيانت پيک اهورامزدا پسر ( ويست تئوروئيري ) بدان هنگام که از آب کيانسي بدر آيد ، گرزي پيروزمند در دست دارد .

در فقره 66 زامياديشت چنين آمده است : فر کياني ، از آن کسي است که شهرياري وي از آنجايي که رود هيرمند ، درياچه کيانسيه ( هامون ) را تشکيل مي دهد ، برخاسته است . آنجايي که کوه اوشيدم جاي دارد و از گرداگرد آن آب بسيار از کوه ها سازير شده است .

بسياري از محققان معتقدند که کوه اوشيدم يا اوشيدر در سيستان است و جايي که رود هيرمند ، درياچه هامون را تشکيل داده همانا کوه خواجه است . زيرا در دشت سيستان غير از کوه خواجه ، هيچ پشته سنگي ديگري وجود ندارد تا هيرمند بر پيرامون آن بريزد . بنابراين کوه خواجه از روزگاران گذشته و از عهد بززگي و سرافرازي ايران ، پرستشگاه پاک دينان و مسکن پارسيان و جايگاه عبادت بزرگان دين مزديسنا بوده و امروز نيز نزد مردم مسلمان سيستان از قداست خاصي برخوردار است . به عبارتي جشن هاي نوروزي کوه خواجه که بسياري به آنها اشاره دارند ، شايد ريشه اي در زمان باستان داشته باشد ، از زماني که معتقدان زرتشتي به انتظار ظهور سوشيانت در آن جمع مي شده اند و تا به امروز نيز باقي مانده است . در زماني نه چندان در آيين بعضي از مردم سيستان که در آبادي هاي کنار درياچه هامون خانه داشتند ، اين بود که شبي که فردايش نوروز بود ، دختر زيبايي را بر اشتري آذين شده سوار مي کردند و به کنار درياچه مي بردند . در آنجا گروه مردان دور از اجتماع زنان و دختران به کناري مي رفتند و به شادي و ساز و آواز مي پرداختند و زنان دختر زيبا را که اوشيدر نام نهاده بودند ، برهنه داخل آب مي نمودند و تا نيمه شب به رقص و ترانه خواني و شور و نشاط مي پرداختند . پس از آن دختر را به همان آيين به خانه باز مي گرداندند . اين رسم بي گمان اشارتي به باور هاي زرتشتيان دارد که ذکر مي شود .

در مورد تولد سوشيانت ، موعود منتظر زرتشتيان ، گفته شده است که در آخر دوازدهمين هزاره ، دوشيزه اي از خاندان بهروز در دياچه هامون خود را مي شويد و آبستن مي شود ، از او سوشيانت ، آخرين آفريده اهورامزدا ، روي به جهان خواهد نمود و چون به سن سي سالگي رسيد امانت رسالت مزديسنا به وي واگذار مي شود . در آن روز خورشيد در وسط آسمان بي حرکت مي ماند و بدين وسيله ظهور سوشيانت به جهانيان بشارت داده خواهد شد .