شهر زاهدان کهنه حدوداً در 20 کيلومتري جنوب شرق زابل و ?? كيلومتري شرق زابل  و در حوزه شهرستان زهک ، در بخش پشت آب اين شهر و حدود ? کيلومتري شمال تپه شهرستان و در روي بلندي واقع شده است . اين شهر که در دوران اسلامي از اهميت خاصي برخوردار بوده است ، به طوري که گروهي از محققان آن را شهر زرنج ( زرنگ ) دوران اسلامي مي دانند و بعضي ها نيز آن را شهر باستاني جالق ( زالق ) به حساب آورده اند .
امّا درباره تاريخ بنياد شهر « جي ـ پي ـ تيت » انگليسي معتقد است که زاهدان حدود ??? سال قبل از آن که از سوي تيمور خراب شود ، موجود بوده و حدود سال ??? هجري در زمان خلف ابن احمد آخرين پادشاه صفاري که بعد از ? سال ماندن در حصار ، مطيع سلطان محمود غزنوي شد ، ساخته شده است .
قديمي ترين سفالينه هاي به دست آمده از منطقه ، مربوط به ظروف سفالي با تزيين قالب زده بوده که اغلب نقش هايي شامل طرح هاي هندسي و گل و گياه دارند که قدمت اين نوع سفالينه هاي مربوط به قرن ? و ? هجري است . ديگر قطعات ظروف سفالي زاهدان کهنه به دوره ايلخاني مي رسد و به نظر مي رسد اين شهر با جبهه و لشکر تيمور ( شاهرخ ) براي هميشه متروک شده است .

هنري ساوج لندور جهانگرد ، باستان شناس و جغرافي دان انگليسي که در سال ???? ميلادي به سيستان سفر کرده ، شهر زاهدان را به لندن شرق ( آسيا ) لقب داده است .
آنچه که امروزه از زاهدان کهنه به يادگار مانده ، شامل برج و باروي شهر و قلعه تيمور است . به طور کلي شهر مانند ساير شهر هاي قديمي پيش از اسلام و شهر هاي آسياي ميانه داراي ? حصار آبادي بوده است که نشانه هاي به جاي مانده از معماري شهر ، وضع آن را مشخص مي کند . بخش اصلي شهر ، ارگ ( کهندژ ) است که پس از آن شارستان ( شهرستان ) و سپس ربض شهر قرار داشته و گرداگرد هر يک را حصاري به همراه برج هاي تدافعي در برگرفته است . حصار شهر تا حدودي قائمه و به شکل مستطيل ديده مي شود .
با توجه به مصالح مورد استفاده در بنا ها که تمام خشت خام به همراه ملات کاه گل و اندود گچ بوده ، در بعضي مواقع آجر هاي مکعبي لابه لاي خشت ها به کار رفته و به نظر مي رسد که بسياري از بنا هاي شهر زاهدان را با مصالح آجر ساخته بودند به طوري که آجر هايي با ابعاد ? در ?? در ?? و ? در ?? در ?? سانتي متر به وفور در بخش جنوبي شهر پراکنده است که متأسفانه در قرن هاي اخير مردم منطقه بسياري از آن ها را با تخريب بنا هاي باستاني ، براي ساخت مقابر مردگان خود به آنجا منتقل کرده اند .
در محل زاهدان کهنه و اطراف آن ، مجموعه اي از بنا هاي دوران اسلامي وجود دارد که يکي از اين مجموعه ها در فاصله ??? متري شمال شرقي ارگ زاهدان کهنه قرار دارد .
محل زاهدان کهنه مي تواند در حقيقت آخرين بقاياي شهر زرنج در دوران تاريخي باشد که پس از يورش تيمور لنگ و ويراني بند هاي سيستان ديگر به صورت يک شهر زنده نامي از آن در متون تاريخي باقي نمانده است .
بررسي هاي انجام شده در روي محوطه هاي باستاني سيستان نشان داده اند که زمين هاي رسوبي کنار آنها قابليت کشت و زرع و آبياري را داشته اند و با از بين رفتن اين موقعيت وضع اسکان در اين شهر ها و استقرارگاه ها نيز به کلي از بين رفته و موجب متروک شدن آنها شده است . آنچه مسلم است شهر زاهدان کهنه از سوي تيمور لنگ و پس از خرابي بند ها و سد هاي موجود در روي رودخانه ها ويران شده است .

دروازه معروف به بختياري در روي ديواره شمال شرقي قلعه بنا شده است . در کنار ارگ زاهدان کهنه يک مجموعه آرامگاهي به نام چهل پير يا چهل و چهار پير يا چهل و چهار زاهد کهنه ديده مي شود که بنا به روايات موجود ، اين مردان خدا از سوي تيمور لنگ گردن زده شده اند . در جهت شمال غربي زاهدان کهنه و در طول همان لبه گلي تراس بلندي که شهر دوران اسلامي اخير زاهدان کهنه در روي آن بنا شده ، آثار يک آبراهه قديمي ديده مي شود و مقدار قابل توجهي سفال از نوع سفال هاي لعابدار دوران اسلامي زاهدان کهنه در سطوح مختلف آن پراکنده است . ميل قاسم آباد در طول همين راه واقع شده است . اين مناره در زمان بازديد اشتين ارتفاعي برابر ?? فوت ( تقريباً ?? متر ) داشته است . اين بنا با آجر هايي به اندازه ?? در ?? در ? سانتيمتر ساخته شده و قطر پايه آن حدود ?? متر بوده است .
مناره داراي ? کتيبه آجري برجسته نيز بوده است . درباره اين مناره که کاملاً تخريب شده تيت نوشته است در قسمت پاييني کتيبه اسم تاج الدين ابوالفضل نصر است و در قسمت بالااسم نوه او تاج الدين حرب نوشته شده است . احتمال مي رود که تاج الدين کبير نتوانسته کتيبه را کامل کند و پيش از آن فوت کرده است .

هويت شهر تاريخي زاهدان کهنه در مطالعات کارشناسي سال ???? شناسايي شد .
زاهدان کهنه از ? بخش مجزا به نام هاي ارگ اول ، ارگ دوم ، قطعه ، شارستان ( جايي که افراد شهرنشين زندگي مي کنند ) و حومه که در اطراف شارستان را در بر مي گيرد ، تشکيل شده است و شمال سيستان و بلوچستان را زاهدان کهنه در برگرفته و براي اين شهر حد و مرزي نمي توان مشخص کرد .
وسعت شارستان زاهدان کهنه ??? هکتار مي باشد و در کشور ايران هيچ شهري از دوران اسلامي وجود ندارد که وسعت شارستان آن به اين اندازه باشد و زاهدان کهنه از قرن ? تا ? هجري مسکوني بوده و پايتخت سيستان در دوران اسلامي محسوب شده است .
شهري که در ايران مي توان از آثار حملات تيمور گورکاني ( تيمور لنگ ) و پسرش شاهرخ قرار داد ، زاهدان کهنه است . زيرا آثار تجديد حيات در اين منطقه شکل نگرفته و همچنان به سبک قديم است .

زاهدان کهنه در زمان حيات خود انبار غله سيستان و بلوچستان بوده است و با مطالعات انجام شده بنا هاي متعددي از خشت و آجر که روي آنها اثر گچ هاي رنگي نيز به چشم مي خورد در اين منطقه شناسايي شده است و از نکات بسيار جالب در سبک معماري خانه هاي زاهدان کهنه ? ايواني بودن آنها است يعني از سمت شمال غرب به جنوب شرق و در جهت وزش باد هاي ??? روزه سيستان ساخته شدند .

با توجه به اين که درياچه هاي سه گانه سيستان و بلوچستان پر آب و داراي پوشش گياهي قوي بوده ، جريان باد از سطح اين درياچه ها عبور کرده و با جلوگيري از گرد و غبار ، نسيم خنکي از سمت شمال غرب به داخل منازل مسکوني وزيده و از سمت جنوب شرق خارج مي شده است .
شهرستان زاهدان کهنه چهار صد سال حيات و رونق داشته است و اين شهرستان از يک هزار سال پيش ساخته شده و تا ??? سال پيش نيز مسکوني بوده است .
تيمور گورکاني و فرزندش شاهرخ به علت رونق ، عمران و آباداني شهرستان زاهدان کهنه به آن حمله کرده و اين شهر را تخريب و ويران کردند .

قطر برج هاي قلعه اين شهر ??‎/? متر ، ضخامت بارو هاي آن ?‎/? متر و ارتفاع آنها به ?? متر نيز مي رسد که نمونه آن در هيچ بناي تاريخي دوره اسلامي ايران وجود ندارد .
تنها منبع آب سيستان رودخانه هيرمند بود و حاکم زاهدان کهنه از طريق حفر کانال زير زميني مسيري از اين رودخانه را به داخل شهر هدايت کرده بود .
تيمور که توان نفوذ به داخل شهر از طريق قلعه با بارو هاي قطور و مرتفع آن را نداشته ، تنها راه تسلط و از بين بردن اين شهر را بستن کانال آب ديد و از اين طريق تمامي شهر را توانست تسخير کند .

طول شارستان زاهدان کهنه ?‎/? و عرض آن ?‎/? کيلومتر است و با توجه به اين که گستره محصور شارستان ??? هکتار است .

نام اصلي اين محوطه باستاني ، شهر سيستان بوده است و زاهدان نامي است که بعد از حمله امير تيمور گورکاني به خرابه هاي اين شهر تاريخي داده شده است . هنگامي که امير تيمور شهر سيستان را که دارالحکومه بوده است تصرف کرد ، مطابق عادت خويش هنرمندان ، دانشمندان ، صنعتگران ، عرفا و زهاد را از ديگر مردم جدا کرده و انها را به جان امان داد ، مشروط بر انکه انها نيز به زادگاه اور در سمرقند رفته ، باقي عمر خويش را صرف خدمت به اباداني ان ناحيه بکنند . در اين بين چهل و چهار تن از عرفا و زهاد بزرگوار سيستان ، از اين بخشش مشروط تيمور استقبال نکردند و مردن در زادگاه خويش را به رفتن در سرزمين دشمن ترجيح دادند .
تيمور که اين جسارت و سرسختي را ديد بر آشفت و دستور داد همه آن چهل و چهار تن را از دم تيغ گذرانده و در يک گور دسته جمعي دفن کنند . از آن پس تاکنون ، مردم سيستان به پاس احترامي که براي ان چهل و چهار پير قايل بودند نام اين شهر را که مدفن آن بزرگواران بود ، زاهدان گذاشته اند .
زاهدان کهنه يا شهر سيستان در اوايل قرن پنجم هجري قمري و پس از آن که شهر زرنگ اعتبار سياسي و نقش مرکزي خود را از دست داد بنياد نهاده شد و تا سده نهم هجري قمري نيز هم چنان و بدون وقفه دارالحکومه سيستان بوده است .
اين شهر با حمله تيمور گورگاني در سال 785 هجري قمري به شدت تخريب شد و سپس با حمله شاهرخ تيموري در سال 811 هجري قمري که با خرابي سد هاي سيستان همراه بود ، به تباهي کشيده شد و از آن پس نيز براي هميشه در بستر تاريخ خفته ماند .