استان سيستان و بلوچستان بخشي از سرزمين کهن ماست که مجموعه ‌اي از يادمان ‌هاي مادي و معنوي تاريخي اين مرز و بوم را از دور ترين دوران تاکنون در سينه خود حفظ کرده است . در بيش ‌تر منابع ادبي و تاريخي نيز از سيستان و بلوچستان ياد شده است .
بمپور در 22 کيلومتري غرب ايرانشهر قرار گرفته و رودخانه با اهميت بمپور که از کوه‌ هاي شمال ‌شرقي ايرانشهر سرچشمه مي ‌گيرد ، از جنوب بمپور به طرف غرب جريان مي يابد و در انتها به هامون جازموريان مي‌ريزد .
 
بمپور ناحيه‌ي جلگه ‌اي ‌ست که 510 متر ازسطح دريا ارتفاع دارد و ارتفاعاتي در حدود 1700 متر زمــــين ‌هاي جنوبي آن را پوشانده است . آب و هواي آن به طور کلي گرم و نسبتا مرطوب است که از مراکز عمده‌ صادرات خـــــرما ، تره بار و غلات محسوب مي ‌شود .
بمپور از چندين آبادي به هم پيوسته تشکيل شده است . از قدمت اين شهر اطلاع دقيقي در دست نيست و شهرت اين محل به خاطر وجود قلعـه بمپور است که به عهد ساسانيان تعلق دارد .
 
اين قلعه که در 24 کيلومتري غرب ايرانشهر و در جوار شهر بمپور قرار دارد ، به عنوان معروف ‌ترين و در عين حال مهم ‌ترين قلعه در سراسر بلوچستان محسوب مي ‌شود که بر فراز تپه‌ اي مصنوعي در استان سيستان و بلوچستان بنا شده است .
هرچند مردم بلوچستان بر اين باورند که اين قلعه توسط نادرشاه افشار ساخته شده و با وجود اين‌ که نادر اجازه ساخت قلعه‌ اي را در منطقه بمپور به نصيرخان براهويي داد ، اما بناي قلعه بمپور بسيار کهن ‌تر از آن است .
 
« پاتينجر » يک جهان ‌گرد اروپايي و ( متخصص قلاع نظامي ) که در سال 1810ميلادي سفري به منطقه بلوچستان داشته است ، در بازديد خود از قلعه بمپور ، ضمن تمجيد از اين قلعه ، در مورد محل احداث آن مي ‌نويسد : « افسانه و روايت عاميانه ‌اي ميان مردم بلوچستان حاکي است که فرمانده ارتش عظيم ، هنگام عبور از اين راه به سواران خود دستور داد تا توبره اسبان را از خاک و گل پر کنند و روي هم بريزند . تعداد سواران آن ‌چنان زياد بود که وقتي خاک ‌ها را بر روي هم انباشتند ، تپه اي بر جاي ماند » .
گرچه روايت ياد شده اندکي مبالغه‌ آميز به نظر مي‌ رسد ، اما مروري بر ابعاد جغرافيايي تپه ، نشان‌ گر آن است که خاک اين تپه از مناطق ديگر به محل ساخت قلعه « بمپور » منتقل شده است .
 
تحقيقات صورت گرفته در قلعه بمپور
قدمت اين قلعه به استناد برخي منابع تاريخي به دوران ساسانيان مي ‌رسد و امروزه در رديف آثار تاريخي ايران به ثبت رسيده است . قلعه بمپور در گذشته يکي از استوار ترين پناه‌گاه‌ هاي بلوچستان به شمار مي‌ آمده است .
درباره تپه و قلعه واقع بر روي آن ، تحقيقات متعددي صورت گرفته ، از جمله فرانسوا بالساني ، محقق فرانسوي و معاون آکادمي امور دريا هاي فرانسه که در سال 1335ش از قلعه بمپور ديدن کرده که معتقد است : « آثاري که من در قلعه بمپور به دست آوردم طبق نظر متخصصان موزه لوور فرانسه ، حداقل مسبوق به دوره ساسانيان است » .
دکتر بئاتريس دوکاردي ، محقق و باستان شناس انگليسي در سال 1966 که در اين منطقه مطالعاتي صورت دادهاست .
مي‌گويد : « اشيا و ظروف به دست آمده در تپه باستاني بمپور از نظر تاريخي ، تمدن اوليه سرزمين بلوچستان غربي را در اين منطقه ثابت مي کند ؛ که اين تمدن به منزله واسطه‌ اي ميان تمدن هاي غربي ايران و تمدن کهن سند پاکستان بوده است . به اعتقاد « دوکاردي » سفال‌ هاي به دست آمده در بمپور متعلق به 2700 سال قبل از ميلاد هستند و نشان مي ‌دهد اين مکان در نتيجه خشک شدن تدريجي از آبادي افتاده است . در حالي که سابق بر اين ، بسيار آباد بوده و جمعيت زيادي را در خود جاي مي ‌داده است . البته شباهت بناي قلعه بمپور با ساختمان ‌هاي دوره ساساني واقع در منطقه کرمان مانند قلعه دختر و قلعه بم نشان ‌گر آن است که تاريخ اوليه اين قلعه را مي توان تا دوره ساساني عقب برد .
 
وجه تسميه بمپور
در بعضي از افسانه ‌هاي محلي وجه تسميه آن‌را مربوط به بهمن ( پسر اسفنديار ) مي‌ دانند که اول بهمن‌ پور بوده و به مرور زمان به بمپور تبديل شده است . بر طبق اظهار نظر بسياري از فضلاي ايران و به استناد کتب تاريخي در قديم ‌الايام اين محل را بن‌ پهل مي ‌ناميده ‌اند که به معني شهر آخر مي باشد .
 
با بررسي آثار مکتوب گذشتگان نام باستاني اين محل بن پهل بوده که با گذشت زمان به بن ‌فهل ، بن ‌فول ، بن‌فور ، بن‌پور ، و به بم ‌پور (Bompour) تغيير نام پيدا کرده است که امروزه فارسي‌ زبانان به اشتباه آن را بم‌پور(bam pour)  تلفظ مي کنند .
 
خصوصيات قلعه بمپور
اين قلعه از نظر نظامي ، اهميت قابل توجهي داشته و به مناسبت محل استراتژيک خود مي‌ توانست در مقابل هجوم بزرگ‌ ترين قشون‌ هاي نظامي نيز مقاومت کند . بنابراين ، مشخص است که استقرار قلعه در بالاي تپه ، بر حسب تصادف انتخاب نشده ، زيرا اين تپه به گونه ‌اي به اطراف مشرف شده که محال است يک مهاجم دور از چشم نگهبانان به قلعه بمپور نزديک شود . به همين دليل به نظر مي ‌آيد قلعه بمپور يکي از قلاع نظامي و مهم آسيا و خاورميانه به حساب مي ‌آمده است .
اين قلعه علاوه بر موقعيت استراتژيکي ، تنها حدود 2 کيلومتر با رودخانه فاصله دارد که از اين نظر نيز موقعيت جالب توجهي دارد . قلعه بمپور در گذشته بلوچستان همواره استوار ترين پناهگاه به شمار مي ‌آمده است . به همين دليل ، بارها در زمان‌ هاي مختلف و به ‌خصوص در دوره قاجاريه محاصره و به توپ بسته شد . درسال 1257 و با شورش آقاخان محلاتي و حمايت محمد علي ‌خان ( حاکم بمپور ) حبيب الله خان شاهسون  ، امير توپخانه ارتش قاجار ، به اين قلعه يورش برد . در اين دوره  ، قلعه صدمات جدي ديد ؛ اما کاملا ويران نشد و قابل سکونت بود . در سال 1307هجري شمسي يک نيروي نظامي به سرکردگي سرتيپ امان الله جهانباني قلعه را به توپ بست و بدين ترتيب  ، يک قلعه تاريخي به ويرانه اي بدل شد .
 
مشخصات قلعه بمپور
قلعه به صورت دو تکه ساخته شده و از نظر ارتفاع ، اين 2 بخش با هم يک ‌سان نيستند . صحن پايين که در ورودي در ديواره شرقي آن قرار گرفته و برج‌ هايي چند نيز آن را احاطه کرده ‌اند . علاوه بر اين ، اصطبل اسب‌ ها و يک نقب براي فرار از محاصره به هنگام تسخير احتمالي قلعه نيز وجود داشته است . قسمت فوقاني قلعه ارگ و حاکم‌ نشين بوده است . بلندي تپه از صحن پايين بيش ‌تر بوده به حدي که نفوذ به داخل ارگ براي مهاجمان به علت بلندي و شيب تند تپه ، کار ساده ‌اي نبوده است . هم ‌چنين در ديواره اطراف قلعه 10 برج دفاعي قرار داشته است .
 
خصوصيات معمارى : مصالح به کار رفته در اين قلعه خشت ‏خام و گل رس بوده که بر روى يک تپه مصنوعى احداث شده است . ديوار هاى غربى و شرقى در هر رأس داراى برج‌ هاى استوانه ‏اى مى ‏باشند .
از چهار برجک ديده ‏بانى تنها دو برجک آن به ارتفاع 2 متر باقى مانده ‏اند . در داخل قلعه يک رديف از اتاق‌ هاى چسبيده به ديوار قلعه براى امور مختلف در نظر گرفته شده ‏اند . يک حلقه چاه نيز در درون قلعه وجود دارد . ارتفاع تپه مصنوعى که قلعه روى آن قرار گرفته 80 متر است .
قلعه از سه قسمت تشکيل شده است :
1 - قسمت انتهايى که از ديوار هاى اصلى و درب‏هاى ورودى و خروجى و چند عدد برج و بارو براى حفاظت قلعه تشکيل شده است .
2 - قسمت وسط که محل خانه ‏هاى مسکونى بوده و داراى برج و بارو نيز بوده است .
3 - قسمت فوقانى که ويژه فرماندهان و حاکم قلعه بوده و بيش‌ ترين نقش ديده‏ بانى از برج و بارو هاى اين قسمت به دليل ارتفاع زياد صورت مى‏ گرفته است .
 
در محوطه قسمت فوقانى چاهى عميق ديده مى‏ شود که اکنون پس از گذشت چندين سال پر نشده است . در گذشته در داخل چاه يک محوطه سنگ فرش بوده که داراى سوراخى براى عبور نيرو هاى قلعه در هنگام محاصره قلعه توسط دشمنان به خارج بوده است که در حال حاضر به‌ علت حرکت شن ‏هاى روان و گذشت زمان مسدود شده ، اما چاه به قوت خود باقى است .
ديوار هاى شرقى و غربى آن داراى فاصله زيادى از هم مى ‏باشند و در سمت جنوب به يک‌ديگر نزديک ‌تر هستند و ضلع جنوبى در واقع کوچک ‌ترين ضلع قلعه است . هر طرف داراى برجى استوانه ‏اى بوده که روى هم ده برج بوده ‏اند . بزرگ ‌ترين برج قطرش به هشت قدم مى رسد و توپ در اين مکان قرار داشته است .
ديوار اصلى همه اتاق ‌ها را در بر گرفته است . در صحن حياط جنوبى يک رديف اتاق و بالاتر از ديوار خراب شده ، چندين اتاق وجود دارد . در قسمت بالا که ارگ ناميده مى ‏شود چندين اتاق به صورت رديفى در کنار يک‌ديگر قرار دارند و با پنجره‏ هايى به خارج احاطه دارند .
 
قلعه بمپور ، قلعه اي که در برابر عظمت و تسخير ناپذيري ‌اش تمام لشکرکشان دست کم يک بار مزه تلخ شکست را پاي آن چشيدند و روزگاري هر گوشه ‌اش از آن عظمتي داشته که بيانگر يادگار ساسانيان است ، امروز عظمتش فرو ريخته و خفته در بوته فراموشي هر ساله در اثر آب ، شستگي و باد به ريگ‌ هاي روان صحرا مي پيوندد . اما عظمت گذشته‌ اش از دور ، چشمان هر بيننده علاقمند به هويت و ميراث گذشتگان را به خود جلب مي کند .