ارگ تبريز ( علي شاه ) يکي از بلند ترين ديوار هاي تاريخي کشور و نماد شهر تبريز و يکي از بنا هاي تاريخي شهر تبريز است . ارگ عليشاه يا ارگ تبريز در مرکز شهر تبريز ( منطقه 8 ) ، در ضلع جنوبي تقاطع خيابان امام خميني و فردوسي ، مابين چهارراه شريعتي و ميدان شهرداري قرار دارد و امروزه فضاي پيرامون آن براي برگزاري نماز جمعه مورد استفاده قرار مي گيرد و مصلاي بزرگ تبريز در اين مکان احداث شده است که سالانه پذيراي هزاران نفر از گردشگران داخلي و خارجي است .
بناي ارگ تبريز باقيمانده مسجدي است که در قرن هشتم هجري توسط تاج الدين عليشاه وزير الجايتو ساخته شده است . اين بنا بر اثر زمين لرزه و گذر زمان تا حدودي تخريب شده است . در محوطه ارگ ، آثار تاريخي ارزشمندي همچون « مدرسه نجات » که به عنوان يکي از نخستين مدارس ايران به شمار مي رفت و نيز « سالن تئاتر شير و خورشيد » قرار داشت که پس از شروع برنامه تخريب و تبديل ارگ تبريز به مصلاي بزرگ تبريز از سال ???? و در زمان امامت جمعه آيت الله ملکوتي ، بخش اعظمي از ارگ توسط جهاد سازندگي با بولدوزر و مواد منفجره تخريب شده است .
ارگ تبريز و محوطه باستاني آن در ?? دي ???? خورشيدي به شماره ??? در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است و نقشه حريم استحفاظي قانوني و ضوابط حفاظتي آن در نشست ?? خرداد ???? شوراي حفاظت آثار تاريخي اداره کل حفاظت آثار تاريخي مشخص و مورد تأييد اعضا قرار گرفته است .
امروزه تنها بخشي از ديوار هاي عظيم و محراب بسيار بلند شبستان جنوبي اين مسجد برجاي مانده است که خود مويد شکوه و آباداني آن در گذشته است . ديوار هاي موجود در حقيقت تشکيل دهنده ايوان طاق پوش و حمال طاقي استوانه اي عظيمي بوده است که فضاي به وجود آمده به عنوان شبستان و عنصبر اصلي مسجد علي شاه به شمار مي رفته است . بقاياي موجود بنا ، حکايت از يک ايوان به عرض ????? متر و جرز و ديوار هاي کناري به ضخامت ????? متر و پي ها و فونداسيوني ژرف و حجيم متناسب سازه هاي فوقاني و ارتفاع احتمالي بنا تا خط آغاز طاق استوانه اي ?? متر ( البته دقت رد تناسب سازه هاي اثر ?? متر صحيح به نظر مي رسد ) بوده است .
توصيف ارگ توسط ديگران
حمد الله مستوفي
وزير خواجه تاج الدين علي شاه جيلاني در تبريز و در خارج محله نارميان ، مسجد جامع بزرگي ساخته که صحنش دويست گز در دويست گز و در صفحه اي بزرگ از ايوان کسري به مداين بزرگ تر ، اما چون در عمارتش تعجيل کردند ، فرو آمد و در آن مسجد انواع تکلفات به تقديم رسانيده اند و سنگ مرمر بي مقيسا در او به کار برده و شرح آن را زمان بسيار يابد .
شاردن
تعداد مساجد تبريز دويست و پنجاه است ... مسجد علي شاه تقريباً بالتمام مخروبه و منهدم شده است . قسمت هاي سفلي که به گزاردن نماز افراد مردم اختصاص دارد و مناره آن را که بسيار رفيع و بلند است ، مرمت کرده اند . هنگام ورود از ايوان نخستين اثري که از تبريز مشاهده مي شود ، همين مناره است . چهار صد سال مي شود که اين مسجد را خواجه علي شاه بنا کرده است . مشار اليه صدر اعظم غازان خان شاهنشاه ايران که مقر سلطنتش تبريز بود و در همان جا نيز به خاک سپرده شده بوده است . هنوز هم مقبره وي در يک منار مخروبه عظيمي که به نام او ، منار « غازان خان » ناميده مي شود ، مشهود است .
شفيع جوادي
در زمان عباس ميرزاي قاجار اين بنا به محل قورخانه و مخزن مهمات لشگر تبديل يافت و و حصاري دور آن کشيده شده ، به همين سبب نيز نام « ارگ » به آن دادند . از ارگ علي شاه اکنون ويرانه اي بيش نمانده است . بلندي ساختمان فعلي ??-?? متر و دهانه محراب آن ?? پا و ?? پله بين دو ديوار از سمت خاور دارد که مي توان به بالاي بنا رفت . در زمان رضاشاه قسمتي از پهنه اطراف آن را به صورت باغ و گردشگاه عمومي ( باغ ملي ) درآوردند و سالن نمايشي نيز در کنار آن بنا کردند . اخيراً نيز در برنامه هاي شهرداري تبريز اين مسأله منظور شده و قرار است اطراف آن را بهصورت ميدان و خيابان وسعت بدهند ؛ بهطوري که بناي باقي مانده که نماد تبريز است ، در وسط ميدان قرار گيرد .
مجله هنر و مردم
وقتي که به کنار خيابان ارگ رسيدم دربش را باز ديدم همان جوي آبي که حمد الله مستوفي و ژان شاردن و ديگران از آن نام برده اند در وسط باغچه بزرگي جلوي ديوار عظيم ارگ به چشم مي خورد . زلال و روان و در دو سمتش درخت و چمن . به سمت چپ ، ساختماني بود که بر سردرش نوشته بود : « تئاتر آذربايجان » . اين قسمت را در زمان رضاشاه ساخته اند .
رو به روي من صحني بود ميان سه ديوار که عظيم بالا رفته بود و سمت چپش ?? پله با فاصله هايي بيش از ?? سانتي متر که بالا رفتن را دشوار مي کرد و نفس را مي راند . پله يک بار پيچ مي خورد و بعد با همان فاصله مي رسد به بالاي ديوار . بلندي ديوار ?? متر است و ضخامت آن حدود ?? ( دقيقا ????? متر ) که شايد در گذشته با کاشي يا مرمر پوشيده بود ؛ اما من که اثري از اين دو نديدم . دور سه ديوار را گشتم با جا هاي قرار دادن تنفگ که در اطراف ديدم به تمام بارويي عظيم به نظرم آمد و ظاهراً از زمان عباس ميرزا که مسجد علي شاه را تبديل به قورخانه و انبار مهمات کردند ، همين شکل مورد استفاده را هم پيدا کرد ؛ به شکلي که هيچ کس ممکن نيست از ?? پله بنا بالا برود و در و ديوار ها را بگردد و بگويد که اينجا مسجد بوده است و نه يک قلعه مستحکم نظامي .
دور ديوارها - از بالا - حفره هاي بزرگي ديدم که به دهانه چاه مانندي و کبوتران چاهي را ديدم که در عمق اين حفره ها آمد و شد مي کردند . بعد به تحقيق دريافتم که اين حفره ها آغاز ره هاي زيرزميني و دالان هاي بسيار پهن و بلندي بوده که در زمان هاي مختلف - به ويژه در دوره قاجاريه و در جريان انقلاب مشروطه و شايد هم در دوره مغول و زمان هاي پس از آن - به نوان ره هاي مخفي براي فرار و رسيدن سريع از اين جا به جا هاي ديگر به کار مي آمده اند .
احمد کسروي
غزوخان ( عزت الله خان ) از وضع آشفته دوران محمد علي شاه بهره جسته و براي چپاول تبريز با مستبدان همکاري کرده و به تبريز حمله ور شده بود . آزادي خواهان هم از زير همين نقب به پشت دشمن حمله کردند و پيروز شدند . در مسجد کبود تبريز پشت صحن دوم به دهانه اي برخوردم که دريافتم نقابي است که به ارگ علي شاه مي رسد .
بيت الله جمالي
قسمتي از دانشسراي دختران تبريز که در محوطه مسجد استاد و شاگرد سابق بنا شده است ، چند سال پيش فرود مي نشيند و گودال يا تونلي بزرگ نمايان مي شود ؛ اما براي آن که کاوش کنند ، آن را پر کردند . احتمال مي رود که تونل قسمتي از اين را زيرزميني بوده است ؛ اين راه به قدري بزرگ بود که مي شد با درشکه از آن عبور کرد .
پشت ديوار بلند ارگ تبريز در هر سه سمت ويرانه است با تکه باغي و خانه اي و مدرسه اي . دهانه محراب ?? پا است و ?? پله که از آن بالا رفتيم . بين دو ديوار از سمت خاور ساخته شده است که در زمان سلطنت رضا شاه قسمتي از تپه اطراف ارگ را به صورت باغ و گردشگاه عمومي درآوردند که ساختن سالن تئاتر آذربايجان هم در همين برنامه بوده است ... به طوري که مشهود است در زير ابن بن ، سه نقب يا دالان زيرزميني وجود دارد که يک رشته آن از ارگ به شنب غازان و رشته ديگر به باغ ميشه فعلي - محل سابق ربع رشيدي - و رشته اي نيز از وسط بازار گذشته و پس از عبور از زير رودخانه آجي چاي به حوالي فرودگاه مي رسد .
علي اکبر سرفراز
بناي ارگ بنايي ناتمام است و به دو بخش قديمي و جديد تقسيم مي شود . بخش جديد توسط تاج الدين علي شاه به بخش قديمي افزوده شده است . بخش قديمي که در سال ???? تخريب شد در شمال و بخش جديد در قسمت جنوبي که اکنون باقي مانده ، ساخته شده است .