يکي از مناظر تاريخي و توريستي شهرستان جلفا که از جاذبه هاي گردشگري و چشم اندازهاي زيباي طبيعي نيز برخوردار مي باشد ، کليساي « سنت استپانوس » است . اين بناي عظيم و ديدني در 17 کيلومتري غرب شهر جلفا ( در مسير جاده ي مرزي جلفا- سدّ ارس ) و به فاصله ي سه کيلو متري کرانه ي جنوبي رود ارس ، در آغوش گرم و با صفاي کوهستان و در ميان درّه ي سر سبز شام با قدمتي بيش ازهزار سال آرميده است . اين کليسا به علّت قرار گرفتن در روستاي  متروکه ي شام ، با همين نام نيز خوانده مي شود و در زبان مردمان محل اين مکان را اغلب با نام کليساي خرابه مي شناسند .
 
نام اصلي اين کليسا از « اسپانوس » که يکي از حواريون حضرت عيسي (ع) و نخستين شهيد تبليغ در راه مسيحيّت بوده ، اقتباس گرديده است . وجود کليسا در اين منطقه حاکي از آن است که ساکنان اوليه اطراف کليسا ارمني بوده اند که بعد از آغاز جنگ جهاني اوّل از اين منطقه به مناطق ديگر مهاجرت نموده اند . اين کليسا هر سال در يک روز خاصّي ( اين روز بر اساس نظر شوراي ارامنه تعيين مي شود ) مرکز گرد همايي مسيحيان جهان مي گردد که با زيارت اين مکان با روشن کردن شمع به نيايش و راز و نياز مي پردازند . بسياري از ارامنه اعتقاد بر اين دارند که سنگ بناي اين کليسا توسط يکي از دوازده حواريون حضرت عيسي (ع) بنا نهاده شده و از نظر آنان اين مکان فوق العاده اهميّت دارد .
محوّطه ورودي کليسا که سربالايي نسبتاً تندي است محل توقّف خودروها مي باشد . و در اوليّن نگاه ، در ارتفاعي بالاتر گنبد سنگي کليسا از ميان درختان بلند ، خود نمايي مي کند . بعد از طي يک پيچ کوتاه سنگلاخي که در ميانه ي آن دروازه سنگي  گنبدي شکل با ارتفاع 5 متروبا عرض70/5 مترکه در طرفين آن برجک هاي استوانه اي است ،  کليسا چهره ي کامل خود را آشکار کرده و رهگذران و مسافران و سياحان را به گشت و گذار در پيچ و خم تاريخ و در زير طاق هاي محکم و زيباي خود فرا مي خواند و بعد از گشت و گذاردر زير طاق ها و تالار هاي عظيم ،  شما را به استراحت و آرامش در زير درختان بلند و سر به فلک کشيده که در کنار آن جويباري سرد و خنک جاري است ،  دعوت مي کند تا در اين فضاي آرام و دل نشين که با رايحه و نسيم روحبخش ارس همراه است ، بتواني ساعاتي از دغدغه و مشکلات حيات آسوده باشي .
نما و شکل ظاهري کليسا به جهت مغرب است و در مقابل آن محوطه اي پوشيده از درختان تنومند مي باشد ودر ميان اين محوطه ، استخري بزرگ براي ذخيره ي آب و مکان هايي براي استراحت مراجعين ساخته اند . فضاي اطراف کليسا را درختان بزرگ و قديمي توت ، گردو ، انجير ، بادام ، گيلاس ،  زرد آلو ودرختان جنگلي و ...  پوشانده که لطافت و زيبايي خاصي به ساختمان کليسا بخشيده است .  حصار سنگي دور تادور بنا را احاطه کرده  اين حصار ، بارويي بلند با هفت برج نگهباني و پنج پشت بند استوانه اي سنگي شبيه دژهاي محکم دوره ساساني و قرون نخستين اسلام بوده است .
در باره ي تاريخ بناي اين کليسا که يکي از شاهکارهاي معماري شمال غرب ايران مي باشد ، عقايد و نظرات گوناگوني مطرح شده است . عدّه اي بدون توجه به وقايع تاريخي و تاريخ تطوّر شيوه هاي معماري بناي آن را تا نخستين سده هاي مسيحيت پيش برده اند ، و برخي نيز چون ژان باتسيت تاورينه فرانسوي تاريخ بناي آن را به اواسط سلطنت صفويّه نسبت داده اند در صورتي که قرائن و شواهد تاريخي ، شيوه ي بنا ، مصالح ساختماني به کار رفته ، تزئينات هنري که آن را بوجود آورده ، بيانگر و گواه آن است که اين بنا همنوع و همزمان با کليساهايي نظير « آختامار » و « تادئوس » در قرن هاي چهارم تاششم هجري يا قرن هاي دهم تا دوازدهم ميلادي بوده است . سبک معماري کليسا ترکيبي از شيوه هاي معماري  اورارتو ، اشکاني ، يوناني و رومي است که بعد از به وجود آمدن بناهاي عظيم و شگرفي چون اچميادزين ، تادئوس، آختامار و استپانوس به شيوه معماري ارمني شهرت يافته است .
محل ورود به کليسا از وسط ديوار غربي تعبيه شده با دري به عرض يک و نيم و با ارتفاع دو نيم متر ، از جنس چوب که آهن کوبي شده است و به حيث ظاهر شبيه دروازه ي  دژهاي دوران صفويّه و قاجاريّه مي باشد و پايه هاي طرفين دروازه و بالاي آن همه از سنگ تراش ساخته شده و حجاري ها و نقش هاي دقيقي دارد . قسمتي از سنگ هاي تراش بالاي طاق فروريخته ، امّا طاق و قسمت هاي پايين تر هنوز سالم مانده است . نقش بر جسته اي از حضرت مريم ( س) و کودکي حضرت عيسي ( ع ) در پيشاني طاق نما ، کنده شده است که طرحي زيبا و جالب و حالتي گيرا دارد . دروازه ي  ورودي کليسا به دالان باريکي باز مي شود که از جهت جنوب منتهي به دير و از جهت جنوب منتهي به صحن کليسا و ازجهت شرق منتهي به انبار علوفه و اصطبل حيوانات مي گردد و هر سه قسمت در سطحي بالاتر از سطح دالان قرار گرفته اند .
بناي کليسا از سنگ ساخته شده و از سه قسمت مشخص برج ناقوس، نماز خانه و اجاق دانيال تشکيل گرديده است که به تشريح جزئيّات آن مي پردازيم :
 
الف ) برج ناقوس :
اين برج بر روي ايوان دو طبقه اي متصل به ديوار جنوبي کليسا قرار گرفته و داراي گنبدي به شکل هرم و هشت ضلعي است که بر  روي هشت ستون استوانه اي از سنگ سرخ با سر ستون هاي زيبا استوار شده است . پيشاني طاق هاي بين اين ستون ها که پا طاق گنبد برج محسوب مي شوند ، با نقوش برجسته فرشته ، صليب ، ترنج ، ستاره و گل هشت پر زينت يافته ودر سطح ايوان برج ، قبوري از بزرگان آيين دين مسيح  به چشم مي خورد ودر ديوار ضلع شمالي اين برج که بخشي از ديوار جنوبي کليسا نيز بشمار مي آيد ، تصاوير بر جسته اي از مريم مقدس و عيساي مسيح مشاهده مي شود . و در صحن اين قسمت از برج قبور متعددي از افراد سرشناس و بزرگ مسيح دفن شده و اين برج در زمان عباس ميرزا نايب السلطنه فرزند فتحعلي شاه بازسازي و مرمّت گرديده است . لازم به توضيح است که اکنون اين بخش از بناي کلسيا که چشم اندازي جالبي دارد با داربست هاي فلزي سر پا نگهداشته شده است و سقف ايوان دوم برج ، که در آستانه ي متلاشي شدن است ، در صورت عدم توجه و باز سازي فرو خواهد ريخت . برج ناقوس و کليسا به منزله ي مأذنه و مسجد مي باشد .
 
ب ) نماز خانه :
نماز خانه بخش ديگري از کليسا مي باشد که در مساحتي به حدود 16 در 21 متر بنا گرديده است . با ورود به فضاي داخلي آن ، روزهاي باشکوه گذشته آن را کمتر مي توان تصوّر نمود . استفاده ي مرمّت گران از اسباب و امکانات دنياي مدرن امروزي که به منظور احياي عظمت ديرين آن انجام مي گيرد ، با شيوه معماري و سبک بسيار قديم آن همخواني ندارد . روشن کردن دالان ها با چراغ برق و سيم کشي و نصب پريزهاي برق بر روي ديوارهاي بسيار کهن که چندين صد سال از قدمت آن مي گذرد ، از شکوه و ابهت تاريخي آن کاسته است .
 
درب ورودي نماز خانه در وسط ديوار ضلع غربي آن با عرض 40/1 مترو با ارتفاعي 2متر ( از نماي داخلي 30/2 متر ) ساخته شده است . اين در به نام « در هزار تکه » نيز معروف است و گمان مي رود اين انتساب به خاطر آن است که در ساختن اين در از صدها قطعه چوب و گل ميخ هاي فلزي مدوّر استفاده شده است . و در روي آن منبّت کاري با تزئينات بسيار زيبا انجام گرفته و طرح آن از ده ها گل و ستاره هشت پر است که در داخل خانه هاي هشت ضلعي متقارن قرار گرفته اند . اين درب ورودي نماز خانه از جنس چوب ساخته شده و يک لنگه مي باشد و روي محور پايه جنوبي حرکت مي کند و تصوّر مي شود که از آثار چوبي اوايل دوره قاجاريه يا صفويه باشد . حجّاري پايه ها و طاق نماها و زنجيره هاي جوانب و مقرنس کاري ها و تزئينات طاق سردر ، درنوع خود بديع و زيبا ست . مقرنس کاري هاي سر در و نقوش بر جسته اطراف آن به طرزي ماهرانه طرح گرديده که بي ترديد از شاهکار هاي هنري ايران و جهان به شمار مي آيد . بالاي طاق مقرنس و بالاتر از همه ي طاق نماها ديوار غربي را زنجيره ي عريض زيبايي زينت داده است . نقش هايي برجسته از مريم مقدّس ( س) و حجّاري هايي بر روي تمامي ديوار هاي ساختمان نماز خانه و ايوان و برج ناقوس و اطراف محراب کليسا مشاهده مي شود . در ديوار شرقي نماز خانه دريچه اي به شکل صليب درميان سنگ هاي حجّاري شده قرار گرفته و پرده اي سرخ رنگ با نقاشي هاي دلپذير از داستان هاي کتاب مقدس انجيل ، ديواره هاي نماز خانه در بر گرفته است .
 
در ديواره هاي داخل و خارج کليسا  صدها کتيبه و سنگ نوشته به زبان ارمني به چشم مي خورد که اگر اين کتيبه ها به زبان فارسي ترجمه گردد ، بسياري از حقايق مکتوم اين بنا اعم از : تاريخ دقيق بنا و سازندگان آن و اخبار مربوط به اقوامي که در اين ديار مي زيسته اند ، آشکار خواهد شد . بنا به گفته « رازميک » نماينده ارامنه آذربايجان در اين کليسا ، اکثر اين نوشته ها که در آنها طرح صليب هم به چشم مي خورد ، در سال ها و قرن هاي گذشته به صورت يادگار نوشته شده و در ديوارهاي ساختمان کليسا نصب گرديده است و در بين اين همه کتيبه و سنگ نوشته حتّي يک آيه هم از کتاب مقدّس انجيل وجود ندارد . در بخش ورودي نمازخانه تعدادي مقبره با سنگ نوشته هايي به زبان ارامنه وجود دارد که به جز يکي دو مورد نوشته هاي آن ها مشخص نيست و قدمت اين مقبره ها به بيش از سه هزار سال مي رسد .
 
در اين کليساي سنگي ، فقط يک سنگ نوشته به زبان فارسي وجود دارد که با خط زيباي نستعليق بر روي چند لوح سنگي مربعي شکل نوشته شده و در مجموع به صورت يک نيم دايره که اطراف آن مقرنس کاري شده در بالاي در ورودي و زير طاق مدخل کليسا نصب گرديده ومربوط به سال 1246قمري ( 1860ميلادي ) مي شود . مطالب حک شده در اين سنگ نوشته حکايت از آن دارد که عباس ميرزا نايب السلطنه فرزند فتحعلي شاه قاجار ، روستاي دره شام جلفا را از محبعلي بيگ نخجواني به قيمت سيصد تومان خريداري نموده و درآمد حاصل از آن را به  کليساي سنت استپانوس و اوجاق دانيال وقف کرده است و دو کتيبه که در طرفين درب ورودي نمازخانه به زبان ارمني نوشته شده ترجمه همان  لوح فارسي مي باشد . مطالب درج شده در اين سنگ نوشته را عيناً به استحضار خوانندگان گرامي  مي رسانيم  :
 
بسم الله الرّحمن الرّحيم و هو قديم .
در عصر سلطنت اعلي حضرت قدر قدرت ، قضا تؤامان ، سکندر حشمت ، دارا دربان ، نواب اشرف ، حضرت نايب السلطنه العليه ، عباس ميرزا ، ارواحنا فداه  که خلف ارشد نامدار جمجاه ، ظل الله ، فتحعليشاه قاجار است ابقي الله عمره و سلطنه و ادام الله ملکه که مرحمت  بي نهايت در باره کمترين دعاگو سرکيس ولد استپان خليفه جلفاي من قراء نخجوان داشت ، و گويا که حسن خدمت کمترين در پيشگاه حضور والا جلوه گر شده بود ، بنابر اين قريه دره شام را در تاريخ سنه 1246 به اين کمترين که دعا گوي دولت ابد مدت شاهي بودم تيول مرحمت فرمودند که صرف اوجاق دانيال (ع) نمايم و دعا گوي عمر و دولت شاه و شاهزاده و امير زاده ها باشم . در تاريخ سنه 1246 قريه دره شام را از عاليجاه محبعلي بيگ نخجواني به مبلغ سه صد تومان گرفته ،  وقف اوجاق دانيال (ع) ساختيم، که هر کس در اين مقام مبارک بعد از اين خليفه بوده باشد  اولاً به دولت شاه ايران واجب است دعا نمايد . ثانياً لعنت خدا و نفرين رسول بر آن کس شود که اين قريه را  بفروشد و يا به بيع گذارد وصرف اوجاق ننمايد .
 کتبه علي اشرف نخجواني سده 1247
 
ج ) اوجاق دانيال :
اين اوجاق تالاري است که به ديوار شمالي کليسا متصل گرديده و عرض آن تقريباً شش مترو طول آن به بيست متر مي رسد و از سه بخش مجزا تشکيل شده است : اوجاق دانيال که به وسيله ي يک ديوار از تالار جدا شده است و به نام دانيال که از قديسين قرن پنجم ميلادي است ، نامگذاري شده است . بخش ديگر تالار اجتماعات است که در وسط  قرار گرفته و محل غسل تعميد که در انتهاي شرقي تالار واقع شده و در آن سکّوي بلندي به چشم مي خورد که ميز سنگي غسل تعميد در وسط آن قرار گرفته است .
يکي ديگر از قسمت هاي ديدني اين اثر تاريخي و باستاني که چشم نواز مراجعين مي باشد ، گنبد زيباي کليسا است . اين گنبد تماشايي با جلوه اي بسيار عالي ، با پوششي چتر مانند بر روي اضلاع شانزده گانه منشوري قرار گرفته و در هر دو طرف اضلاع شانزده گانه گنبد ، ستون هاي پيچ دار جالبي با ارتفاع دو و نيم متر مشاهده مي گردد و بالاي تمام ستون هاي اضلاع گنبد را ، طاق نماهاي گنبدي شکل ، همچون زنجير گردا گرد گنبد را احاطه نموده است و بر پيشاني هر يک از اضلاع ، در داخل قاب مربعي شکل تصاوير برجسته اي از حواريون و قدّيسان و فرشتگان نصب گرديده و در زاويه ي بين طاق نماها و بالاي سرستون ها  نقش فرشتگان بر روي سنگ نقر شده است . و بالاتر از طاق نما ها و در زير چتر گنبد کليسا باز در داخل قاب هاي کوچک مربعي شکل تصوير قدّيسان و فرشتگان قرار داده شده که اين تصاوير نسبت به تصاوير زير طاق نماها کوچکتر بوده و در روي آن شکل پرنده اي را که در حال استراحت است ،  به چشم مي خورد . بر روي هشت ضلع از اين گنبد به طور يک در ميان ،  پنجره هاي کوچکي به جهت نفوذ نور و روشنايي به داخل کليسا تعبيه گرديده و بر روي هشت ضلع ديگر که بدون پنجره و روشنايي است با سنگ هاي سفيد و تيره به شيوه شطرنجي در يک سطح عمودي صاف چيده شده اند . پوشش شيب دار گنبد که همانند کلاهک چتري به نظر مي آيد ، از نماي بالا شبيه ستاره ي 16پر 32 پهلويي رويت مي شود که بر روي هر يک از پرّه هاي آن صليبي کوچک نهاده اند . امّا بر رأس گنبد  که بالا ترين نقطه و اوج کليسا است و انتهاي  پرّه هاي پوشش گنبد به آن متّصل مي شود ، صليبي بزرگ از جنس برنز قد برافراشته است . دردامنه ي گنبد به جاي ناودان، مجسمه هايي با طرح سر گاو و قوچ و بز طوري به کار گذاشته شده که آب برف و باران ازدهان آن مجسمه ها به زمين مي ريزد . چهار مجسمه ي شير در پشت بام کليسا که نماد و مظهرقدرت به شمار مي آيد ، قرار گرفته که متأسفانه قسمت سر درهر چهار مجسمه از پيکر آنها کنده شده است . ديوار هاي داخل اين گنبد و بخشي ديگر ازقسمت هاي داخل کليسا را نقّاشي ها و طرح هايي زيبا و دل انگيز پوشانيده است . زير گنبد کليسا قسمت  نماز خانه است که به تشريح جزئيّات آن قبلاً اشاره نموديم .
 
فرم کليسا از خارج به شکل مستطيل و از داخل به صورت صليب است و فضاي داخل به صورت صليب از سه قسمت شامل : ايوان ، نماز خانه و محراب ساخته شده است . ايوان بر روي دو ستون و دو نيم ستون قرار گرفته و در پشت آن و زير گنبد اصلي نماز خانه کليسا واقع شده است . محراب نيز در طرف شرق نماز خانه قرار گرفته و ارتفاع آن يک متراز سطح نمازگاه بلندتر است . سمت مشرق که محل طلوع آفتاب است در آيين مقدّس مسيح قبله گاه محسوب مي گردد . پايين ديوار محراب از سنگ مرمر و بالاي سطح پاييني ديوار را هفت طاق نماي جناغي دو طبقه زينت مي دهد . از تزئينات شگرف داخل معبد وجود د و نماز گاه سنگي انفرادي يا خانوادگي  با حجّاري هاي زيبا مي باشد که در طرفين شمالي و جنوبي نماز خانه بزرگ قرار گرفته اند .اين نماز گاه ها ازآثار دوره ي قاجاريه محسوب مي گردد . و نيز در وسط  محراب ، يک تريبون سنگي با ابعاد 95 در 170 و با ضخامت 18 سانتيمتر وجود دارد که بر روي يک ستون هشت ضلعي سنگي قرار گرفته و ارتفاع آن  ستون با احتساب  ضخامت سنگ تريبون 124 سانتيمتر مي باشد . به نظر مي آيد که پشت اين تريبون محل قرار گرفتن کشيش بوده و از روي اين سنگ صاف و مسطّح براي روشن نمودن شمع استفاده مي شده است و غير از روحاني وکشيش يا خليفه کسي حق واردشدن به محراب کليسا را ندارد .
 
 در روي نماي خارجي ديوار شرقي کليسا ، نقش بر جسته اي از پايان کار حضرت مسيح (ع) و شهيد اوّل راه مسيحيت در لوحي به اندازه تقريبي يک متر در يک متر نشان داده مي شود . اين نقش تصوير برجسته ي عقابي است که برّه اي را با دو چنگ خويش گرفته و به سوي آسمان پرواز مي کند . در تمام کتاب هاي عهد عتيق و عهد جديد ، برّه نشاني از حضرت مسيح (ع) است .
درقسمت جنوبي کليسا ديري وجود دارد که در هر چهار طرف آن اتاق هايي ساخته اند که طبقات بالاي آن براي اقامت استفاده راهبان و روحانيان و خادمين کليسا و استراحت زائران و مسافران و طبقات زيرين آن محل اصطبل چهارپايان بوده است . و در جانب شرق کليسا بناهاي عمومي و خدماتي نظير نانوايي و انبار علوفه و اصطبل حيوانات قرار داشته که اين بخش از ديربه صورت نيمه ويران رها شده است . اين دير داراي 25 اتاق بزرگ و کوچک در اطراف حياطي مربعي شکل به منظور تعليم راهبه ها اختصاص داشته است . برخي از اتاق ها در ضلع جنوبي و برخي نيز در ضلع شرقي حياط قرار دارند که به وسيله راه پله هايي به اتاق هاي زيرين خود متصل مي شوند و در داخل اغلب اين اتاق ها اجاق هايي با سبک معماري خاص و هماهنگ با ساير بخش هاي کليسا مشاهده مي شود . امّا نماي ظاهري دير بسيار ساده و متفاوت با سبک و  سياق معماري ساختمان کليسا است .
اين بناي تاريخي به شماره  429  در فهرست آثار ملّي ايران ثبت گرديده و به خاطر قدمت و سابقه تاريخي و مذهبي و شيوه معماري منحصر به فرد آن شانس و اقبال ثبت در آثار جهاني يونسکو را نيز دارد .
به نظر مي رسد  که مراحل پرونده سازي اين بناي تاريخي در حال انجام بوده و در سال 2006 ميلادي سه کليسا براي ثبت در يونسکو پيشنهاد مي گردد که اين کليسا يکي از آنهاست . روند باز سازي و مرمت کليسا حکايت از آن دارد که تعميرات اساسي و گسترده اي با حفظ  سبک شيوه معماري گذشته ي آن ، با همّت سازمان ميراث فرهنگي کشور با همکاري شوراي خليفه گري ارامنه در حال اجرا مي باشد و اقداماتي در اين  راستا انجام گرفته است از قبيل : تهيه ي نقشه ي فتو گرامتري  با تمام جزئيات آن ، تعمير قسمت هايي از حصار ، خاک برداري داخل دير ، تعمير کلّي پشت بام حجره ها و اتاق ها و ايجاد شيب مناسب در پشت بام آنها ، ترميم بخشي از ديوارهاي فرو ريخته ، تعمير اساسي پشت بام کليسا و نماز خانه ، تعميرطبقه ي اوّل و دوم  برج ناقوس ، پنجره هاي چوبي ، آتش دان هاي قديمي و  ....
 
اکتشافات جديد
در سال ???? کارشناسان سازمان ميراث فرهنگي طي مرمت بنا ، بقاياي استخوان حواريون و قديسين مسيح را کشف کردند که طبق روايات تاريخي در اين کليسا نگهداري مي‌ شده ‌است . آن ‌ها بقاياي استخوان‌ ها را در ميان دو طاق کليسا شناسايي کردند . علاوه بر بقاياي استخواني چند تکه تخته مربوط به جعبه‌ هاي نگهداري اين استخوان ها ، چند تکه پارچه زرد و آجري ، تکه‌ هاي موم ، گِل اخرا و دانه‌ هاي کُندر نيز در اين محوطه شناسايي شده است . اسقف اعظم و خليفه ارامنه تهران و شمال ايران با ارزشمند خواندن بقاياي استخواني يافت شده در اين کليسا از احتمال تعلق اين بقايا به جسد حضرت يحيي خبر داد .